Tháng tư năm nay, 2012, vào mùa xuân của quốc gia băng giá Canada, những mục điểm sách của báo chí như Toronto Star, như Globe and Mail, như National Post,… đã chú trọng tới một tác phẩm vừa xuất bản The Headmaster’s Wager của Vincent Lam. Hiện tượng ấy có vẻ hiếm đối với một cuốn sách mà tác giả của nó là một người Canada gốc Trung Hoa và gia đình của anh là một gia đình gốc Tàu Chợ Lớn.

Mark Medley trong National Post viết: ”Vincent Lam đã bắt đầu viết The Headmaster’s Wager, một tiểu thuyết mà anh đã cưu mang bắt đầu hơn cả một thập niên. Thời gian ấy còn trước cả khi anh tốt nghiệp bác sĩ y khoa, trước cả lúc anh bắt đầu đóng vai làm cha của một gia đình nhỏ và cả trước lúc anh đã rất xúc động vì một thành quả văn học của mình khi đoạt giải thưởng Scotiabank Giller Prize năm 2006 với tác phẩm Bloodletting and Miraculous Cures. Ngày khởi thủy của tác phẩm này đã rất lâu bởi vì anh đã bắt đầu suy nghĩ về tiểu thuyết này và sẽ khởi đầu như thế nào lúc chỉ có 15 tuổi khi anh hiểu ước muốn của mình là trở thành một nhà văn. Anh cũng thú nhận rằng tác phẩm ấy là tiểu thuyết đầu tiên anh viết. Cuối cùng, sau khi thai nghén hơn 20 năm và sau mười năm viết cực nhọc, The Headmaster’s Wager, một tác phẩm được tiên đoán trước là sẽ rất nóng bỏng không phải chỉ riêng của mùa xuân mà của cả năm, đã ra mắt độc giả vào ngày 24 tháng 4 năm nay…”

Steven Langdon, nhà phê bình của Toronto Star đã viết về tác phẩm này: ”Đó là cuốn sách được viết và có thể dễ dàng thua cuộc trong sòng bạc chữ nghĩa với mục tiêu để phê bình và phân tích... Năm 2006, Vincent Lam đã thắng một giải thưởng rất quan trọng của Canada, giải Giller Prize, với tác phẩm được liên kết từ một chuỗi những truyện ngắn của một bác sĩ viết về phòng cấp cứu của bệnh viện - hiển nhiên là truyện ngắn đầy bùng vỡ ấy đã được định giá rất cao của các nhà phê bình sau đó. Và một loạt những chuyện xảy ra ở Việt Nam, nơi mà tất cả những Graham Greene, Marguerite Duras, David Bergen, Camilla Gibbs và nhiều nhà văn quốc tế khác đã viết và tuyên bố. Tác phẩm này có chân dung của nhân vật chính là một người đàn ông với chủng tộc mà khó xuất hiện trong môi trường xã hội hiện hữu.

Nhưng không hẳn The Headmaster’s Wager là một tác phẩm về Việt Nam biểu hiện từ những nét biểu hiện sinh động và những bối cảnh bi thương từ chiến tranh đã tàn phá đất nước này. Cũng chẳng phải đây là một cuốn sách về chủng tộc, suy tư để điều tra phán đoán sâu sắc xúc cảm của kiêu hãnh độc đoán để đánh dấu của cộng đồng Trung Hoa ở Việt Nam, Hồng Kông và ngay chính ở xứ sở bản quán của họ. Hiếm có hơn, đây là một tiểu thuyết có những quan hệ nhân bản - giữa cha và con, giữa tình yêu, giữa những bạn thân thiết, tất cả những quan hệ ấy trộn lẫn phản bội, lường gạt, gian trá và cảm xúc tạo thành từ sự bạo tàn của chiến tranh. Đó là những quan hệ đầu tiên giữa Percival Chen và người con của ông Dai Jai; là Percival đã làm hỏng quan hệ với người vợ cuồng ngạo Cecilia; rồi mối tình tiền định với Jacqueline mà ông đã thật cố gắng để chống chỏi lại; là Chen đã có tình bạn lâu đời với Mark; và là Laing Jai, đứa con của Chen và Jacqueline. Đó cũng là mối quan hệ thừa kế giữa Chen và cha của ông ta, một người đã bỏ Trung Hoa ra đi để làm giàu ở ngoại quốc. Tất cả những quan hệ nhân bản ấy với những hình tượng phức tạp của đau đớn và khoái lạc xảy ra từng năm và trôi nổi từ những phận số của người thắng cuộc hay những tranh đấu nhưng thua bại. Với tôi, Chen không phải là vai chính yếu của một chuyện ngụ ngôn. Ông là nạn nhân - với sự tháo lui vào nghiện ngập ma túy, vào đam mê bài bạc hoặc mê đắm nữ sắc, là những hiện tượng của một thời kỳ thất bại và vô vọng.

Trong tiểu thuyết, Vincent Lam đã tạo thành những bố cục trải dài theo thời gian và không gian ở nhiều quốc gia và ở nhiều tình cảnh nên tạo ra được những khuôn dáng nhân vật có nhiều chất sống động của sử thi. Anh không viết với chủ ý kể chuyện của cá nhân mình mà ở thời điểm và nơi chốn ấy đã bị chế ngự bởi sức mạnh của lịch sử. Đó là một tác phẩm ghi chép lại những gớm ghiếc tàn độc của vũ lực với sự lạm dụng của nó. Vincent Lam đã chứng tỏ rằng Percival Chen không chỉ là một người mất năng lực mà thôi. Mà, người Mỹ mạnh mẽ và tự tin đã rút, người Pháp thực dân đã biến mất, và người cảnh sát mật vụ của Nam Việt Nam cũng không còn, và kẻ chiến thắng Việt Cộng cũng không sung sướng gì với thành quả của mình. Đó là những số phận con người, sống và đánh cuộc với phận số và yêu đương nhưng hình như tất cả đều đi vào con đường lầm lạc... ”

Tác phẩm được giải thưởng, Bloodletting and Miraculuos Cures, xuất hiện vào một thời điểm vô cùng đặc biệt. Năm 2006, bệnh cúm H1N1 đang hoành hành trên thế giới. Trong khi nền kinh tế toàn cầu đang trong cơn suy thoái nặng nề như tình thế hiện nay, thì bệnh cúm ấy như một cú trời giáng làm cả thế giới âu lo. Đột nhiên tôi lại nhớ đến dịch cúm mà người ta gọi là bệnh Sars năm nào và tình cờ tôi đọc được một tập truyện ngắn của một bác sĩ ham mê viết văn viết về bệnh tật ấy trong khung cảnh của phòng cấp cứu bệnh viện. Mà đặc biệt hơn nữa, anh là con của một gia đình người Việt gốc Hoa sinh trưởng ở Chợ Lớn. Và anh đang viết một tiểu thuyết coi như là đầu tay mà chưa hoàn tất. Tiểu thuyết ấy viết về thành phố Chợ Lớn, nơi chốn mà anh không thể bao giờ quên được với những kỷ niệm của mình. Trong trang web của anh, anh có rất nhiều hình ảnh về thành phố ấy. Tôi đã có một chút thảng thốt khi nhìn lại những phong cảnh ấy. Những nóc chợ ngói rêu, những con đường với những căn nhà cổ xây dựng từ thuở nào... .

Vincent Lam là một nhà văn đã đoạt giải thưởng Giller về văn học của Canada với tập truyện ngắn ”Bloodletting and Miraculous Cures”. Đề tài là những kinh nghiệm của riêng bản thân anh về ngành chuyên môn của mình: ”Những truyện ngắn trong tuyển tập này liên quan đến y học mà tôi viết ra đều bắt nguồn từ những câu chuyện của tôi với tư cách là một bác sĩ. Có một số chi tiết trong tiến trình công việc đã tạo thành thói quen một thứ phản xạ. Nhưng cũng có những giây phút con người ta nghi ngờ, những giây phút người ta nhìn các tình huống công việc ở những hoàn cảnh khác, góc độ khác. Những thời gian như vậy đã làm tôi hứng thú để viết một cách say mê”. Vincent Lam là một bác sĩ làm việc trong phòng cấp cứu của bệnh viện Toronto East General Hospital.

Khi nhận được giải thưởng, Vincent rất bất ngờ. Anh kể lại: ”Tôi không hề hy vọng là mình sẽ đaot giải. Thực tế tôi không còn không tin là giải thưởng đã thuộc về tay mình. Trước giây phút Ban tổ chức công bố tên người chiến thắng tôi đã nghĩ  Bây giờ mình đang ở đây cùng với vợ, người đại diện và nhân viên nhà xuất bản. Đó là những người đã hết lòng ủng hộ mình cũng như tập truyện ngắn và đối với tôi như thế cũng đã là tuyệt vời tốt đẹp lắm rồi“ thành ra nói một cách thành thực tôi không quan tâm lắm với kết quả giải thưởng và thật bất ngờ khi tên tôi được xướng lên”.

Nhà văn Margaret Atwood là người đóng vai trò cố vấn văn chương cho Vincent Lam và khi anh gửi bản thảo tác phẩm của mình để nhờ giúp ý kiến cũng như được giúp đỡ, chọn lọc bản thảo và giới thiệu nhà xuất bản để in ấn. Anh đã nhận xét về sự kiện trên: ”Với tư cách là một độc giả, tôi cho rằng Margaret Atwood là một nhà văn nổi tiếng tài danh. Những tác phẩm của bà đã làm tôi bị lôi cuốn mạnh mẽ nhất là trong tác phẩm The Handmaid’s Tale. Margaret Atwood là một khuôn dáng mẫu mực của một nhà văn. Bà vừa là một tác giả có sức sáng tác đáng nể trọng nhưng lại có những hoạt động xã hội rất đáng khen ngợi”.

Vincent Lam làm việc ở phòng cấp cứu ở tác phẩm đầu tay được giải thưởng này cũng là viết về những kinh nghiệm chuyên môn của mình. Margaret Atwood trong tác phẩm của mình lại có sự quan tâm đặc biệt đến các vấn đề của khoa học tự nhiên và sinh học. Trả lời câu hỏi đó có phải là điểm tương đồng chung nối kết hai tác giả với nhau, Vincent Lam trả lời : ”Tôi nghĩ Margaret đã đưa ra một ý tưởng rất hay về quan niệm viết văn khi đã phát biểu trong buổi lễ trao giải rằng cả bác sĩ lẫn nhà văn đều bằng bàn tay của mình chạm đến nhịp đập của cõi sống và cái chết…”

Một năm ở trên thế giới trao tặng rất nhiều giải thưởng văn chương và có nhiều nhà văn tài năng kiệt xuất, mà tại sao tôi lại muốn tìm hiểu để viết về Vincent Lam? Lý do giản dị, vì tính tò mò khi có người viết về đất nước Việt Nam, cũng y hệt như khi tôi đọc và tìm hiểu về Marguerite Duras hay Graham Greene. Vincent Lam viết “Cholon, Near Forgotten”. Một cuốn tiểu thuyết coi như tự truyện của một người mà gia đình đã có thời sống trong cộng đồng Hoa Kiều ở Chợ Lớn. Xem qua những tấm hình trên website của Vincent Lam, tôi như thấy lại một đời sống của những người Việt gốc Hoa, mà có khi họ là làng xóm láng giềng của tôi. Tôi đã sống ở vùng Chợ Lớn, mẹ tôi có sạp vải và buôn bán ở Chợ Lớn và tôi có những đứa bạn cùng lớp người Hoa nói tiếng Việt còn ngọng đớt. Đọc những trang sách viết về những con phố cũ, những ngõ hẻm xưa, có cái thú vị của những người trở về thăm lại những đoạn ấu thời đã qua đi mãi mãi…

Vincent Lam sinh năm 1974 tại London, Ontario, trong một gia đình gốc Trung Hoa đã sinh sống ở Việt Nam trước khi di cư qua Canada. Cha của Vincent Lam đã có rất nhiều nghề nghiệp, từ nghề xây cất tới đầu bếp, và sau cùng là một chuyên gia canh nông tại Ấn Độ. Bốn năm sau, gia đình di chuyển tới Ottawa nơi mà Vincent Lam đã lớn lên từ những truyện kể của người cha cũng như từ các tác phẩm của C. S. Lewis và Roald Dahl, và manh nha trong óc và càng ngày càng in sâu là trở thành nhà văn. Hiểu rằng bản thân mình khó có đủ ngôn ngữ để sáng tạo của tác phẩm văn chương lớn, Lam ghi danh vào trường Y khoa của Viện Đại học Toronto với hy vọng rằng từ những kinh nghiệm của đời sống thực tại và những chất liệu giàu có của nghề nghiệp sẽ giúp ích rất nhiều cho mong ước ấy.

Khi Lam làm việc trên tàu Arctic với nhiệm vụ là một bác sĩ, anh tình cờ gặp nhà văn nổi tiếng Margaret Atwood và được bà ưng thuận đọc trước và nhận định các truyện ngắn của anh. Sau đó bà gửi cho anh một email chỉ có vỏn vẹn một hàng chữ : ”Chúc mừng anh! Anh có thể viết văn được!” Sau đó bà đã giới thiệu Lam với nhà xuất bản Doubleday ở Canada. Hơn thế nữa, bà còn lấy một truyện ngắn của Lam và thay đổi bố cục của nó cũng như gợi ý Lam viết một truyện ngắn khác dựa trên những hiểu biết về y học của bệnh Sars. Lam thực hiện theo gợi ý của bà và viết thành truyện ngắn “Contact Tracing”. Đây là một truyện ngắn nổi bật nhất của Lam trong tuyển tập “Bloodletting & Miraculous Cures” đoạt giải Scotiabank Giller Prize. Lam thường xuyên dành cả buổi sáng để viết văn còn buổi chiều và ban đêm thì túc trực trong phòng cứu cấp của bịnh viện Toronto. Anh làm việc trong bịnh viện và có rất nhiều kinh nghiệm trong việc chống lại dịch bệnh Sars cũng như am hiểu những tình cảnh và tâm lý của người bệnh. Anh kể ”ở phòng cấp cứu của bệnh viện, người y sĩ là tâm của cơn giông bão tạo ra bi kịch và căng thẳng. Chúng tôi làm việc trong một thế giới của cả hai tính chất y khoa và con người thường phối hợp lại, nơi mà tiêu chuẩn thật cao và có khi không tiên đoán trước được những trở ngại. Là người điều trị bệnh nhân, tôi đáp ứng tất cả những điều chung quanh tôi, và làm việc trong thế giới ấy. Là một người viết văn, tôi vận dụng tất cả để có chất sống động và mới lạ trên trang giấy”.

Với những câu chuyện của bốn sinh viên y khoa : Ming, Fitz, Sri and Chen; Lam đã mở ra những thế giới của những người theo đuổi nghề nghiệp chữa bệnh cho người. Lam đã có một câu ví von:

“Tôi nghĩ rằng làm cha và làm nhà văn còn khó hơn là làm nhà văn và bác sĩ vì lý do với làm bác sĩ và nhà văn thì phải lập kế hoạch để có bằng cấp. Còn khi làm cha mẹ thì không bao giờ chấm dứt được vai trò và trách nhiệm của bậc cha mẹ. Khi bạn đang chăm chú với công việc của mình và đứa con trai dập cửa thình thình và hét “mở cửa! Mở cửa!” thì chắc chắn bạn phải đứng dậy và mở cửa.”

Người cha đã để lại nhiều ấn tượng cho tâm hồn Lam. Đó là một người đàn ông sinh trưởng ở Trung Hoa nhưng đã sống lưu lạc ở nhiều quốc gia và đã lăn lộn với nhiều nghề nghiệp. Cuộc đời ấy đã thành một ám ảnh thôi thúc Lam viết một thiên tự truyện về gia đình mình. Cuốn truyện viết về một nơi chốn mà gia đình Lam đã sống một thời gian khá lâu.

Vincent Lam thố lộ: ”Tác phẩm có tên là ”Chợ Lớn, Near Forgotten”. Đó là cuốn sách đầu tiên tôi định viết. Năm 14 tuổi tôi đã muốn viết nó. Khi tôi không còn làm công việc phụ trách về sức khỏe y tế cho cộng đồng, tôi lại muốn viết lại về nó. Nhưng rồi, lại băn khoăn bất định và đành viết tập truyện ngắn “Bloodletting & Miraculous cures” trước. Vậy là cuốn tiểu thuyết này đã bị đình hoãn nhiều lần”.

Một lần khác, trong một cuộc phỏng vấn của CBC Radio, người con của một gia đình Trung Hoa đã là cư dân của Chợ Lớn đã phát biểu về sự đam mê viết văn của mình:

“Tôi như đang bị kiệt sức như một nhà văn trong lúc đang chấm dứt một ngày cầm bút, nhưng thường thường lại làm tôi hài lòng khi đến nhà thương làm việc, bởi vì sau một ngày thất bại khi đối diện với trang giấy trắng tinh, đó là giây phút hồi sinh lại mênh mông, như khi đến phòng cấp cứu để nhìn thấy những bệnh nhân có thực của đời sống có thực với những bệnh tật, những cơn đau ngực, những vết cắt và những cơn sốt..."

Một người trẻ tuổi có khi đã muốn và đã quyết định làm nhà văn trước khi trở thành bác sĩ, Lam đã nói về quyết định của đời mình:

“Tôi nghĩ khi tôi ở tuổi 14, 15 có lúc tôi đã ngồi vào bàn viết và đột nhiên tự nhận ra là tôi chẳng có một ý nghĩ nào để viết cả rồi tôi nghĩ tôi phải bắt buộc hội nhập vào thế giới để học hỏi một điều gì đó trước khi cầm bút viết về nó... ”

Cuốn sách “Cho Lon, Near Forgotten” kể về nhân vật chính là Percival Chen sinh ra ở một ngôi làng nhỏ ở Quảng Đông cùng thời gian với sự suy tàn của đế chế Mãn Thanh. Ông ta bị mồ côi cha mẹ và sau cuộc xâm chiếm của quân đội Nhật Bản vào Hồng kông thì chạy qua Việt nam và vào Sài Gòn sinh sống. Ông ta đã tạo được sự may mắn khi làm hiệu trưởng một trường dạy Anh ngữ ở Sài Gòn nhưng lại làm mất đi cơ hội khi làm nghề cờ bạc chuyên nghiệp trong những năm chiến tranh. Khi cuộc chiến bùng nổ Chen di cư ra khỏi Việt nam và khi sang sống ở Brisbane, Úc Châu thì bị ung thư và ở trong hoàn cảnh thời gian đợi chờ cái chết. Trong tâm cảnh ấy, Chen chỉ chờ mong những cuộc viếng thăm của con cháu sống rải rác mọi quốc gia trên thế giới. Những đứa con và cháu là những mẫu người sống lưu lạc và không bao giờ muốn đối mặt với quá khứ sống ở những nơi không phải là quê hương mình và rất ngần ngại khi xác định lý lịch của mình….

Chợ Lớn, dần đã lãng quên. Những cửa hiệu, những sạp hàng, những con phố, những ngõ hẻm. Những người Tiều trồng rau. Những người Quảng buôn bán. Những người Hẹ dệt vải. Những người Hải Nam tiệm ăn. Những phố Tản Đà, Đồng Khánh, Nguyễn Tri Phương đầy tiệm ăn náo nhiệt… Vincent Lam đã trở về, đã chụp ảnh, đã gặp lại những người thân của gia đình. Những tấm ảnh mở ra những cuộc sống. Ở một nghĩa nào đó, viết về ngày đã qua tương tự như làm hồi sinh lại quá khứ. Mà quá khứ ấy, không phải là của Vincent Lam mà còn là của một gia tộc mà vì thời thế hoặc vì mưu sinh mà lưu lạc khắp bốn phương trời sinh sống ở mọi nơi mọi quốc gia trên thế giới.

Đọc Marguerite Duras để nao nao nhớ lại bến Bắc qua sông Hậu Giang, để ngậm ngùi về tâm tình của một người đàn bà ngoại quốc đã để lại tâm tình nơi xứ sở tạm ngụ. Đọc Graham Greene để nhớ tới Sài Gòn, nhớ tới quán cà phê bên lề đường của khách sạn Continnental, nhớ tới thời gian của chiến tranh của xáo trộn chính trị.

Còn đọc Vincent Lam, ý nghĩ nào hiện đến? Có còn tồn tại không cái thế giới của người Hoa, những người ngụ cư nhưng vẫn tồn tại văn hóa riêng, vẫn đèn nến sáng choang ở những ngôi chùa thờ Quan Thánh, thờ Bà Thiên Hậu?

Còn tôi, vẫn thỉnh thoảng bâng khuâng về những khi tuổi nhỏ, tinh nghịch đóng vai vua Quang Trung để tập kích đám học trò trường Tàu đi qua xóm mình. Nhưng, hình như Chợ Lớn là lãnh địa của họ. Buổi chiều đi học về muộn, nhìn bầy chim én bay lượn trên nóc Chợ Lớn, thấy những hàng quán bán ăn đêm với những tiếng người các chú ngọng líu ngọng lo, tự nhiên thấy mình đi lạc vào một lãnh địa khác. Cái cảm giác ấy, thật là kỳ lạ…Qua Hoa Kỳ, ngụ cư ở xứ người, tự nhiên lại thấy những người Tàu Chợ Lớn ấy với dân tộc mình cũng có điều gần gũi. Họ đi khắp nơi trên thế giới để sinh sống nhưng với Việt Nam họ vẫn còn nhiều điều quan hệ. Ít ra, họ cũng chịu chung số phận của những nạn nhân của Cộng Sản và đã mang cuộc đời mình thách đố với biển cả với bão giông để tìm kiếm tự do…