Bitter In The Mouth
tức Đắng Ngắt Trong Miệng
của Monique Trương
Qua lời tự sự của một người nữ gốc Việt di
dân sang sống những năm tuổi thơ ở miền Nam nước Mỹ và trưởng
thành ở New York City, Monique Trương khai triển những chủ đề
lớn của kẻ vô xứ như: bản ngã, gia đình, tình bạn, tình yêu… và
đưa ra một gợi ý rằng cuộc tìm kiếm bản ngã tuy là một sự cần
thiết nhưng không có kết thúc, không có một câu trả lời thỏa
mãn.
Cho đến nay trong những nhà văn gốc Việt sống ở hải ngoại viết
tiểu thuyết bằng ngoại ngữ, có thể có giá nhất là ba nhà văn: ở
Pháp là Linda Lê viết bằng Pháp văn, ở Mỹ có Monique Trương và
Nam Lê. Linda Lê thành danh từ những năm 90s với hàng chục đầu
sách, Monique Trương tạo được tên tuổi bằng tiểu thuyết Book
of Salt/Sách Muối xuất bản năm 2003, và Nam Lê nổi bật với
tập truyện ngắn The Boat/Con Thuyền vào năm 2009. Những
người theo dõi sự góp mặt của những nhà văn gốc Việt vào sự phát
triển của mảng văn chương vô xứ trong thập niên đầu thế kỷ 21
một mặt chờ đợi sự xuất hiện thêm của những nhà văn gốc Việt
khác, mặt khác hy vọng những nhà văn thành công với cuốn sách
đầu sẽ cho ra mắt tác phẩm kế tiếp.
Mùa hè năm nay, Monique Trương, sau hơn 7 năm từ khi quyển
Sách Muối ra mắt đã không làm chúng ta thất vọng: quyển tiểu
thuyết thứ nhì Bitter in the Mouth/Đắng Ngắt Trong Miệng
của cô vừa ra mắt ở Mỹ đã được các nhà điểm sách Mỹ và người đọc
xứ này đón nhận nồng nhiệt. Tạp chí Booklist đưa ra nhận xét về
Bitter in the Mouth: “Hấp dẫn…Trương là một người kể
chuyện tài tình, và trong quyển tiểu thuyết yên vắng nhưng đầy
sức mạnh này cô đã sáng tạo một nhân vật đáng chú ý và độc đáo.”
Nhà văn nữ Jayne Anne Phillip thì cho rằng “Quyển Bitter in
the Mouth, mỗi chữ đều mặn mà, là một tỏ bầy của sự thông
minh dí dỏm, của trái tim, và của tài năng tuyệt vời.” Nhà văn
nữ gốc Trung quốc Yiyun Li, tác giả của tiểu thuyết nổi tiếng
Ngàn Năm Khẩn Nguyện thì khuyên người đọc hãy “chuẩn bị
hưởng một hàng đầy ắp những mùi vị của cuộc sống trong Bitter
in the Mouth: đó là những mùi vị của tình bạn, lòng chung
thủy, tình yêu, gia đình, và trên hết thảy là của những bí mật
nằm ở mỗi góc của lịch sử một con người, những bí mật đã làm
thành con người chúng ta. Monique Trương là một người quan sát
giỏi và một nhà văn tuyệt mỹ.”
Monique Trương sinh năm 1968 ở Saigon, cùng với gia đình di tản
sang Mỹ sau biến cố 30 tháng Tư năm 1975, học tiểu học ở North
Carolina, trung học ở Houston, Texas, tốt nghiệp cử nhân văn
chương Anh Mỹ ở Yale và luật ở Columbia, hiện sống ở New York
City. Tác phẩm đầu tay xuất bản năm 2003 được trao tặng nhiều
giải văn chương giá trị ở Mỹ, nhận được tài trợ để sáng tác của
PEN American Robert Bingham Fellowship, Hodder Fellowship của
đại học Princeton và Guggenheim Fellowship.
Có thể coi quyển Bitter in the Mouth/Đắng Ngắt Trong Miệng
dày trên 300 trang của Monique Trương là một tiểu thuyết hồi ký.
Quyển truyện được thiết kế gồm hai phần có số trang sách ngang
nhau, với phần đầu là “tự bạch” (confession) và phần sau là
“phát giác” (revelation) của nhân vật chính Linda Hammerick, vốn
có gốc Việt Nam. Những nét chính về nhân thân và cuộc đời của
Linda Hammerick có nhiều điểm tương tự với tác giả Monique
Trương.
Tác giả qua lời tự sự của Linda cho người đọc biết cô bé Linda
cùng gia đình di tản sang Mỹ sau biến cố tháng Tư, 1975 khi đó
Linda mới 6 tuổi. Linda kể lại cho chúng ta biết những năm tháng
tuổi thơ sống ở một thành phố nhỏ trong vùng Boiling Springs
thuộc tiểu bang North Carolina trong những năm 70s và 80s. Như
một cái cây còn non bị bứng sang trồng ở một vùng đất hoàn toàn
xa lạ, Linda không khỏi có cảm giác mình bị bật rễ, bị tổn
thương.
Là một cô bé thông minh, táo tợn, nhưng cũng rất “hài” nhưng
luôn cảm thấy cô đơn không những đối với xã hội mà còn cả đối
những người thân trong gia đình, thấy mình là một người khác hẳn
mọi người, một kẻ ngoài lề. Linda còn có một đặc điểm: ngay từ
nhỏ cô bé thuộc vào con số hiếm hoi những người có khả năng –
cũng có thể nói là một chứng bệnh – khi cảm giác bị kích thích
bởi một sự vật lập tức có cảm giác hay nhận thức về một sự vật
khác (chứng “synesthesia”): khi nhìn một con chữ Linda lập tức
cảm nhận được mùi vị của một món ăn. Chẳng hạn chữ “you” cho
Linda những mùi vị của đậu hột đóng hộp, chữ “home/nhà” gợi mùi
vị nước ngọt Pepsi. Linda giãi bày: “Nếu như ta có thể cắn và
nuốt bầu trời trước khi có trận cuồng phong, thì rất có thể nó
có cái vị đắng ngắt và đó là ký ức sớm sủa nhất của tôi.”
Hiếu kỳ về hiện tượng này, lớn lên Linda tìm hiểu và biết được
nhà văn Nga Vladimir Nabokov tác giả tiểu thuyết Lolita nhìn
thấy màu sắc khi đọc chữ và nghe những âm thanh, những màu sắc
trong tranh của họa sĩ Wassily Kadinsky là những màu ông cảm
nhận được khi nghe nhạc. Một đặc điểm khác của những người mắc
chứng này là ký ức của họ được tăng cao. Chính vì khả năng này
của Linda nên tác giả lấy cái vị “đắng” cảm thấy trong miệng của
nhân vật chính để đặt tên quyển truyện.
Là một bé gái tuy thông minh những cũng bạo tợn không kém, nên
ngay từ hồi học trường tiểu học ở Boiling Springs, Linda vì thấy
mình khác hẳn bọn học trò cùng lớp cùng trường nên rất cô đơn và
chỉ kết thân với cô bé Kelly, một cô bé hơi “bị mập” nên cũng có
những hành xử không bình thường với bạn cùng lớp cùng trường.
Cặp Linda-Kelly với Linda “thông minh” và Kelly “mập ù” không
muốn mình là những đứa xấu xí bị chìm nghỉm trong đám đông nên
quẫy lộn vùng vẫy để nổi bật: Linda trở thành học sinh xuất sắc
và Kelly trở thành hoa khôi “nảy nở” nổi tiếng được bọn học trò
con trai theo đuổi. Nhưng Kelly chỉ đùa rỡn trong những mối tình
thời mới lớn vì lòng hiếu kỳ, rất gần gũi nhưng không để bị xâm
phạm. Linda và Kelly tìm được sự an ủi trong tình bạn.
Tình bạn của Linda và Kelly rất bền chặt, Linda và Kelly khi
trưởng thành cả hai vẫn liên lạc thư từ chia xẻ an ủi nhau ngay
cả khi Linda tốt nghiệp trung học và vào học ở đại học Yale nổi
tiếng. Trong bức thư #427 Linda cũng kể cho Kelly biết mình đã
bị một thằng con trai làm vườn hiếp hồi còn học ở trung học.
Nhưng bức thư #428 của Linda gửi Kelly ngay sau đó chỉ gồm mấy
chữ “Đừng nói cho ai biết.” Vì đối với Linda: “Rằng khi tôi hiểu
được ai cũng là một rạp chiếu phim rộng lớn của chỉ một chữ với
những ngọn đèn đã được vặn xuống thật mờ. Bạn chẳng thể nào biết
được ai là người ngồi kế bên.”
Sang phần “phát giác, phơi bày” ở phần thứ nhì quyển truyện khi
Linda nay đã ba mươi tuổi cô nhìn lại quá khứ bản thân với sự
trợ lực của ông chú “Baby Harper” và người bạn chí thân Kelly.
Ông chú Baby Harper tuy là một kẻ “đã quyết sống độc thân” – ông
là người đồng tính – nhưng rất yêu thương Linda, thích khiêu vũ
và chụp ảnh. Linda muốn tìm hiểu những bí ẩn của gia đình cô,
muốn hiểu rõ câu nói bà ngoại xưa kia đã bảo mình: “Cái bà biết
về cháu, cháu gái bé nhỏ của bà ơi, sẽ có thể làm cháu vỡ thành
hai mảnh.”
Càng lặn xâu vào những bí ẩn của quá khứ gia đình Linda càng cảm
thấy “vị đắng trong miệng” hơn. Và cùng với hồi ức tuổi thơ sống
ở một tỉnh nhỏ miền Nam, khi đào xới quá khứ Linda càng hiểu
được ý nghĩa của sự khác biệt chủng tộc, của phụ nữ, và người
đồng tính nam khi sống ở miền Nam nước Mỹ có nghĩa như thế nào.
Boiling Springs nơi Linda sống trải tuổi thơ luôn luôn là một
hiện diện sờ mó được, cảnh và người của nơi ấy vẫn còn nguyên
hình trong trí tưởng Linda ngay cả khi cô đã đi về miền Bắc, đến
New York City để vào học ở Yale. Và cũng chính ở phần này trong
sach người đọc mới được tác giả tiết lộ tên thật của Linda là
Linh-Dao Nguyen Hammerick.
Nút mở nhưng bí ẩn của gia đình, bản thân xảy đến khi phải về
Boiling Springs để dự đám tang một người thân trong gia đình.
Chính trong cuộc hội mặt gia đình này Linda gặp được một phụ nữ
lớn tuổi xưa nay vẫn được coi như mẹ nuôi của mình là bà DeAnne
nên có dịp tìm hiểu về bà, kẻ mà trước đây Linda không biết chút
gì.
Qua người mẹ nuôi DeAnne, Linda khám phá ra những bí ẩn của việc
mình ra chào đời, của gia đình mình đầy kỳ bí. Những khám phá
mới này khiến Linda phải đặt câu hỏi, nghi vấn về tất cả những
gì mình đã biết về quá khứ gia đình cũng như bản thân trước đây.
Đúng như câu nói: Sự phát giác, phơi mở có được khi Thượng đế
nói cho biết sự thật. Tự bạch tự thú là khi ta nói ra với Thương
đế. Nhưng những “phát giác” này cũng không làm Linda thỏa mãn
nên tự an ủi: “ Ít ra đó cũng là một câu chuyện…Tất cả chúng ta
ai cũng cần một câu chuyện về việc mình từ đâu đến và làm cách
nào mình đến được nơi đây.”
Nhìn chung, quyển Bitter in the Mouth/Đắng Ngắt Trong Miệng
của Monique Trương là một tiểu thuyết đưa ra một cái nhìn khác
biệt về vấn đề khủng hoảng bản ngã, nhất là bản ngã của người nữ
di dân, vô xứ so với quan niệm thông thường của trí thức, nhà
văn Mỹ đã có trước đây. Monique Trương cho thấy cuộc tìm kiếm
bản ngã của một người sinh ra ở một nơi và trưởng thành ở một
nơi không phải là quê hương là một lộ trình không có điểm tận
cùng, không có một kết thúc chỉn chu, thỏa mãn mà chỉ là một sự
cần thiết, một sự chẳng đặng đừng. Về kỹ thuật viết tiểu thuyết,
nếu như trong tác phẩm Book of Salt trước đây Monique
Trương đưa ra một nhân vật tự sự bất khả tín, thì trong
Bitter in the Mouth, Monique Trương lộn ngược vị trí tự sự:
nay người đọc lại chính là kẻ bất khả tín, nghĩa là tác giả đưa
người đọc vào một thử nghiệm xem khi đọc quyển sách này có thể
tin mình hiểu được đến mức độ nào. Chỉ ở một điểm son này cũng
đủ cho thấy nỗ lực đẩy xa hơn tiểu thuyết hậu hiện đại của tác
giả là một nỗ lực đáng quí.