Não bộ trong lúc thiền
định
Một trong những lãnh vực nghiên cứu thú vị nhất về tác động của
việc thăm dò khả năng biến đổi thật sự của cấu trúc não bộ nhờ
thực hành thiền định. Nhiều nhà nghiên cứu thần kinh học đã chứng
tỏ rằng hoạt động ở một số vùng của não bộ trong lúc thiền định
thực sự có khác biệt nơi những người thiền định đều đặn, và những
bằng chứng mới nhất cho rằng những biến đổi ấy có thể xảy ra trong
khoảng thời gian ít hơn tám tuần. Những khám phá này tỏ ra là
không tương thích với những gì người ta đã biết về cấu trúc của
não bộ nơi người trưởng thành. Người ta vẫn tin rằng vào một lúc
nào đó không lâu sau thời gian từ 25 đến 30 tuổi, sự tăng trưởng
và phát triển ở não bộ thật sự chấm dứt. Kể từ lúc đó não bộ trở
nên ngày càng nhanh chóng bị hư hoại bởi tuổi tác và những thương
tổn, và sự xuống dốc của não bộ là bắt đầu từ mức tăng trưởng và
phát triển cực độ đó. Nhưng những nghiên cứu mới đây về thiền định
cho rằng tình trạng đáng buồn ấy không phải là điều không thể
tránh được; vì sự thực hành thiền định liên kết với các biến đổi ở
những vùng riêng biệt của não bộ có tính cách thiết yếu cho sự chú
ý, việc học tập, và sự điều hòa cảm xúc.
Có thể điều đó không phải là đáng ngạc nhiên lắm. Khi chúng ta tập
luyện về cơ bắp trong các bài tập thể dục, các bắp thịt của chúng ta
lớn hơn và mạnh mẽ hơn. Cấu trúc của các bắp thịt có biến đổi. Thực
tế, Hầu như mọi cấu trúc của cơ thể đều có những biến đổi khi chúng
được sử dụng thường xuyên hơn. Ngày nay, điều đó có vẻ cũng đúng đối
với não bộ. Chẳng hạn, chúng ta biết rằng khi ta tập luyện việc tung
hứng, cái phần của não bộ liên quan đến việc theo dõi các đối tượng
trong không gian trở nên phát triển hơn. Sự thiền định hẳn là cũng
không khác gì. Như mọi cuộc nghiên cứu độc đáo khác, công trình tìm
hiểu về kích thước của bộ não cũng là đối tượng tranh cãi, nhưng nó
đã nhanh chóng trở thành một lãnh vực cho sự tìm hiểu sâu xa hơn bởi
nhiều nhà khoa học.
Đi tiên phong trong việc trình bày về tác động của thiền định trên
cấu trúc của bộ não là nhà nghiên cứu thần kinh học Sara Lazar thuộc
Bệnh viện Đa khoa Massachusetts. Bà đã sử dụng máy ghi nhận hình ảnh
nhờ cộng hưởng từ (MRI) để có được những bức ảnh rất chi tiết về các
bộ não của 20 thiền giả tự nguyện thuộc các trung tâm thiền định
chung quanh thành phố Boston rồi so sánh với các hình ảnh có được từ
một nhóm đối chứng là 20 người khác không thực hành thiền định. Các
thiền giả chỉ là những người có kinh nghiệm thiền định chứ không
phải là Tăng, Ni, hay những người đã hoàn toàn rút lui khỏi cuộc
sống thường nhật. Nhóm hành giả gồm những người có thời gian thực
tập thiền định trung bình là 9 năm và vẫn dành ra một khoảng thời
gian trung bình là dưới một giờ mỗi ngày để ngồi thiền. Tất cả đều
là người phương Tây, sống tại Hoa Kỳ và kiếm sống bằng những công
việc tiêu biểu. Những người không phải hành giả là dân địa phương
tình nguyện tham gia cuộc nghiên cứu, tương thích với những người là
hành giả về phương diện tuổi tác và giới tính nhưng hoàn toàn không
có một chút kinh nghiệm thực hành thiền định nào.
Lazar
đã tìm hiểu sâu ở vỏ não, bề mặt che phủ phía ngoài cùng của bộ não.
Đây chính là phần tiến hóa nhất của bộ não. Khi những hình ảnh về bộ
não của hai nhóm được đem ra so sánh, Lazar nhận thấy phần vỏ não
của nhóm hành giả dầy đặc hơn là phần vỏ não của nhóm không phải là
hành giả. Thông thường người ta vẫn biết rằng vỏ não teo lại theo
tuổi tác; tuy nhiên, ở những đối tượng có thiền định trong cuộc
nghiên cứu của Lazar, những phần mở rộng ở vỏ não của họ có cùng độ
dày như ở vỏ não của những người không tu tập thiền định trẻ hơn họ
khoảng 20 tuổi. Những nghiên cứu trước đó đã cho thấy đó chính là
những phần có nhiều hoạt động nhất trong quá trình thực hành thiền.
Một trong những vùng đó là phần vỏ não trước trán, cái phần của bộ
não nhô ra xa nhất trong hộp sọ, gần trán nhất. Một vùng khác được
Lazar nhận thấy cũng có sự khác biệt là thuộc một vùng khác của vỏ
não, được gọi là não thùy.
Mặc dù hết sức khó khăn để tách rời một chức năng tinh thần cụ thể
nào đó khỏi một khu vực não bộ riêng biệt (và kết quả của những nỗ
lực thực hiện việc này là điều vẫn gây ra tranh cãi trong cộng đồng
các nhà khoa học), những khu vực riêng biệt mà Lazar đã chỉ ra ở
phần vỏ não trước trán có tính cách thiết yếu cho một chuỗi những
khả năng khác nhau thuộc loại hết sức quan trọng. Vùng vỏ não trước
trán điều hành các chức năng quản trị nhận thức cao cấp như là lập
kế hoạch, lấy quyết định, và phán đoán, đồng thời giữ cho chúng ta
không gặp rắc rối bằng việc tạo sự thuận lợi cho những hành vi thích
hợp về phương diện xã hội. Điều đó cho phép chúng ta duy trì trong
tâm thức cùng lúc hai quan điểm hay hai kinh nghiệm khiến chúng ta
có thể so sánh và đánh giá các kế hoạch, ý tưởng, và ký ức. Điều đó
cũng giúp chúng ta liên kết ký ức với những dữ liệu cảm giác vừa
tiếp thu nhờ đó chúng ta có thể kết nối điều chúng ta đã có kinh
nghiệm trong quá khứ với những gì đang xảy ra trong thời điểm hiện
tại.
Một khu vực chính yếu khác cũng đã được Lazar nhận diện, vùng não
thùy, dường như có nhiệm vụ hòa nhập cảm giác với cảm xúc và xử lý
những cảm xúc xã hội, chẳng hạn như sự cảm thông và tình yêu thương.
Não thùy cũng được cho là một vai trò thiết yếu đối với khả năng tự
nhận thức. Mặc dù không có vùng nào của não bộ là không quan trọng,
nhưng những hoạt động được hỗ trợ bởi các khu vực não bộ vừa nêu lại
là hết sức thiết yếu cho việc hoạt động hữu hiệu của chúng ta trong
cuộc sống.
Cuộc nghiên cứu này vẫn còn được coi là có tính cách sơ bộ, một phần
vì những kết luận của nó quá mâu thuẫn với những gì mà loài người
nghĩ là họ đã biết, phần khác vì nó chỉ nghiên cứu trên 20 hành giả.
Lazar cho biết, giữa các đồng nghiệp của bà, một số rất quan tâm và
phấn khởi, trong khi nhiều người khác vẫn nghi ngờ. Tuy nhiên, tiếp
theo cuộc nghiên cứu ấy, công trình của Lazar đã được khẳng định bởi
một nhà nghiên cứu người Đức, Britta Holzel, cũng đã khám phá những
vùng não bộ khác, ẩn sâu trong bộ não, có khả năng làm tăng mật độ
chất xám nơi những hành giả tu tập thiền định. Chất xám là một phần
của não bộ chứa đựng nhiều nhất các tế bào não hiện hữu; việc mật độ
chất xám được tăng cường có thể phản ánh việc có sự tăng cường liên
lạc giữa các tế bào não. Là một nhà nghiên cứu nhưng đồng thời cũng
là một hành giả thiền định, hiện nay Holzel đang cộng tác với Lazar
tại Boston. Những vùng mà Holzel và Lazar nhận diện chính là các khu
vực của não bộ có liên kết với những hình thức biến đổi tâm lý và
hành vi mà các hành giả thiền định đã nói tới từ hàng ngàn năm
trước.
Một trong những vùng não bộ đó cho phép chúng ta chuyển hướng tầm
nhìn, một khả năng nâng đỡ một loạt những kỹ xảo và hành vi, kể cả
năng lực thấy được suy nghĩ của người khác và việc vận dụng những
trường hợp có chấn động về cảm xúc, chẳng hạn như khi ta vượt qua
được những phản ứng của chính mình. Điều đó hoàn toàn phù hợp với
những gì đang thực sự diễn ra trong lúc thực hành thiền định. Sự
chuyển hướng tầm nhìn từ việc chỉ có những phản ứng lặt vặt mang
tính tự động đến việc trở thành một nhân chứng có nhận thức sâu hơn
và tinh tế hơn luôn luôn là một yếu tố cốt lõi của việc huấn luyện
về thiền định. Lần lần, hành giả tập luyện chuyển hướng từ một trạng
thái chỉ có nhận thức mơ hồ đến một nhận thức sống động về khoảnh
khắc thực tại. Mới đây, Lazar và Holzel cũng đã cho biết rằng ở các
hành giả ít cảm thấy căng thẳng, vùng hạch hạnh nhân của họ, vốn là
khu vực não bộ có liên hệ chặt chẽ nhất với sự sợ hãi và những phản
ứng cảm tính, có mật độ chất xám giảm dần. Phát hiện đáng ngạc nhiên
nhất là tất cả những kiểu biến đổi cấu trúc về não bộ như vậy đã
được ghi nhận chỉ sau tám tuần lễ thực hành trong một trương trình
thực tập của Trung tâm Giảm Căng Thẳng Dựa Trên Thiền Định.
Holzel cho rằng công trình nghiên cứu về thần kinh học của bà đã
giúp ích rất nhiều cho việc thực hành thiền định của chính mình.
Holzel nói, “Việc nghiên cứu này giúp tôi cải tiến việc thực hành
của mình ngày càng tinh tế hơn, khiến tôi tỉnh thức hơn trước các
tiến trình đang diễn ra trong lúc tôi thiền định. Việc nghiên cứu
cũng giúp tôi học tập được sự kiên nhẫn và chấp nhận. Người ta có
thể nghĩ rằng lẽ ra việc làm cho tâm trí trở nên tĩnh lặng phải dễ
dàng hơn; nhưng tôi hiểu, hệ thống thần kinh cũng cần phải có thời
gian mới có thể biến đổi được; và trạng thái lơ đãng là điều đã được
xây dựng thành hệ thống rồi. Chính sự hiểu biết này cho phép tôi
chấp nhận cái cách thích hợp cho tôi vào lúc bấy giờ. Đó chẳng phải
là lỗi của tôi hay là vấn đề đối với tôi. Đơn giản, đó chỉ là cách
mà bộ não đã được tạo nên và là cách mà hệ thống thần kinh của loài
người vận hành”.
Ích lợi của những thông tin này đã được khẳng định bởi Lazar. Bà
phát biểu, “Điều khiến tôi ngạc nhiên nhất về cuộc nghiên cứu này là
sao mà có quá nhiều những hành giả thâm liên và các vị thầy về thiền
định vẫn nói rằng có sự thúc đẩy để họ thực hành thiền định trong
suốt bao nhiêu lâu mặc dù việc thực hành thiền định của họ dường như
chẳng đi đến đâu cả”. Lazar cũng cho biết thêm rằng các hành giả
thường nói với bà, “Tôi thường nghĩ rằng tôi đang phí thời giờ vì
tâm tôi cứ lang thang hết chỗ này đến chỗ nọ. Chính điều đó giữ tôi
trên tấm bồ đoàn vì tôi nhớ rằng những biến đổi đó đáng kể biết là
chừng nào”.
Nguồn: This is Your Brain on Mindfulness, Shambhala Sun.
Michael Baime là giáo sư phụ tá lâm sàng của Đại học Y khoa thuộc
University of Pennsylvania và chính thức làm việc tại Trung tâm Ung
thư Abramson bang Philadelphia. Năm1992, ông xây dựng Chương trình
Thiền Tỉnh thức tại Pennsylvania và có liên quan đến một loạt những
đề án khác nhau trong việc thăm dò những hiệu quả của Thiền Tỉnh
thức.
MICHAEL BAIME – TÂM LẠC dịch |