Kể từ khi Việt Nam bắt đầu mở cửa năm 1986 trở đi, vấn đề nhập
cảng các phế liệu từ nước ngoài để tái sử dụng, biến chế thành
nguyên vật liệu cho phát triển ở Việt Nam đã trở thành một vấn
nạn không nhỏ. Nắm bắt được sự quản lý còn lỏng lẽo nhiều cơ
quan nhà nước, doanh nghiệp quốc doanh, thậm chí doanh thương tư
nhân đã nhập cảng nhiều phế liệu không đúng quy định, điều nầy
đã tạo ra một tình trạng bất ổn định về phế thải xảy ra từ Bắc
chí Nam.
Việc nhập cảng phế thải để biến thành nguyên vật liệu hay tái
thành phẩm trở thành một kỹ nghệ không nhỏ ở Việt Nam, đặc biệt
là ở những thành phố lớn, gần biển, gần biên giới Trung Quốc và
Cambodia. Đa số các loại phế thải nhập cảng thường thấy là: giấy
vụn đủ loại, giấy carton, các loại nhựa dẽo, vỏ bao nylon phế
thải, chai nhưạ hoặc thủy tinh đã được dùng qua, thiết bị cũ,
máy truyền hình, máy điện toán v.v…Hiện nay tình trạng nhập cảng
ngày càng trở nên phức tạp và có thể nói hai cơ quan Hải quan ở
Sài Gòn và Hải Phòng hoàn toàn bị động vì tình trạng nầy.
Mô hình tái chế phế thải công nghiệp của 1 công ty ở Pháp |
Đứng trước tình trạng hỗn tạp trong việc xin giấy phép nhập cảng
ở các địa phương, qua đó Việt Nam đã rút được kinh nghiệm trong
những năm đầu tiên cho phép nhập cảng, ngày 2/4/2004 Bộ TN&MT đã
có ra Quyết định 03/2004/QĐ-BTNMT về việc ban hành quy định về
bảo vệ môi trường đối với phế liệu nhập cảng làm nguyên liệu sản
xuất. Đại
cương là các phế liệu trước khi được nhập cảng phải
bảo đảm các điều kiện theo quy định như không chứa các tạp chất
độc hại. Thêm nữa, tổ chức hay cá nhân nhập cảng phải có kho
bãi chứa và có đủ khả năng để xử lý các chất phế thải độc hại đi
kèm với phế liệu được nhập cảng.
Quyết định vừa nói gồm 3 Chương và 11 Điều, trong đó Điều 4 có
ghi rõ phế liệu nhập khẩu và xử dụng cần phải bảo đảm các nguyên
tắc sau là tổ chức hay cá nhân nhập cảng và
sử dụng phải hoàn
toàn chịu trách nhiệm khi xảy ra ô nhiễm môi trường và phải tuân
thủ quy định của các Công Ước quốc tế trong vận chuyển mà Việt
Nam đã ký kết.
Về việc phân loại, Điều 5 trong QĐ đã khai triển rõ ràng những
phế liệu được cho phép nhập cảng gồm 4 nhóm: nhóm kim loại và
hợp kim, nhóm giấy và carton, nhóm thủy tinh, và nhóm nhựa dẽo.
Sau cùng về vấn để xử lý vi phạm cũng được ghi trong quyết định
là tùy theo mức độ trầm trọng trọng vi phạm, chủ nhân phế liệu
nhập cảng có thể bị xử phạt hành chính trong lãnh vực môi
trường hoặc bị truy tố trách nhiệm hình sự.
Mặc dù đã có quy định rõ ràng cũng như việc phân loại phế liệu
tương đối chính xác, nhưng các cơ quan hải quan hay địa phương
vẫn phải bù đầu vì việc nhập cảng bừa bãi vì tuy có luật lệ, tuy
có quyết định, nhưng trong hiện tại, trước quá trình phát triển
xã hội, ở Việt Nam, việc quản lý trong thời gian qua đã cho thấy
rất nhiều sơ hở trong việc ban hành chính sách cũng như nhân sự
quản lý và triển khai chính sách chưa đủ chuyên môn và kinh
nghiệm trong điều hành. Do đó có nhiều vấn nạn xảy ra trong
việc nhập cảng phế liệu. Thêm nữa, trong quá trình nhập cảng,
cơ quan hữu trách thường gặp phải nhiều lô hàng phạm pháp trong
khi giám định cũng như quyết định chủ nhân của lô hàng phải chịu
xử phạt và phải tái xuất lô hàng trở về nguyên quán. Nhưng
những sự kiện đó cho đến bây giờ vẫn chưa hề xảy ra. Và Việt Nam
hiện tại phải chấp nhận thêm một lượng không nhỏ của rác độc hại
kỹ nghệ mà không do sản xuất phát thải ra. Một số doanh nghiệp
sau khi bị hải quan xử lý đã “bỏ của
chạy lấy người” hay qua
“móc ngoặc” để lại số phế liệu đã biến thành phế thải độc hại
cho Hải quan quản lý.
Phần đông, việc nhập cảng phế liệu, nói trắng ra là rác phế thải
đến từ đường biển, do đó Cục hải quan là cơ quan trực tiếp chịu
trách nhiệm kiểm tra và xét nghiệm. Trên nguyên tắc, một khi xác
định được rác nhập cảng không đúng quy định, lô hàng nầy sẽ bị
ngăn chận không cho chủ nhân nhận lãnh và chờ quyết định xử
lý. Sau đó, nhân viên sẽ báo cáo lên Tổng cục hải quan để có
biện pháp giải quyết triệt để, hoặc xử phạt hành chính hay trả
về nguyên quán của rác phế thải không hợp lệ. Ngay cả trong Bộ
Luật Môi trường Việt Nam, Điều 185 cũng đã đưa ra các hình phạt
về
tội nhập cảng công nghệ, máy móc, phế thải hoặc những chất
không bảo đảm tiêu chuẩn bảo vệ môi trường.
3 Tiêu chuẩn tái chế phế thải công nghiệp ở Pháp. |
Dĩ nhiên là Bộ TN&MT là cơ quan chịu trách nhiệm chính trong
việc thi hành QĐ năm 2004 kể trên, và các Sở TN&MT địa phương có
bổn phận kiểm tra và quản lý việc chấp hành các quy định về bảo
vệ môi trường đối với các phế liệu nhập cảng, cũng như phát
hiện, ngăn chặn, và xử lý kịp thời những vi phạm pháp luật về
bảo vệ môi trường. Trong kiểm tra, việc làm quan trọng nhất là
xác định các cơ sở sản xuất đã xin nhập cảng phế liệu cần phải
tuân thủ những điều kiện sau đây trước khi nhận được giấy phép
nhập cảng phế liệu. Đó là phải có kho bãi riêng để nhập kho, và
có đủ năng lực xử lý các tạp chất đi kèm với phế liệu, nghĩa là
phải có hệ thống xử lý phế thải thực sự sau khi tách rời các tạp
chất từ phế liệu nhập cảng.
Tuy nhiên, các Sở TN&MT cho đến nay vẫn không hoàn tất được
trách nhiệm trên, từ đó thủ tục nhập cảng vẫn được thông qua dễ
dàng ở cấp trung ương và địa phương. Và từ đó nhiều “sự cố” đã
xảy ra triền miên. Theo chỗ chúng tôi được biết biện pháp phải
tái xuất để trả về nguyên gốc của phế liệu không hợp lệ chưa hề
xảy ra, mặc dù đã có hàng trăm quyết định đòi chủ cơ sở xin nhập
cảng phải thi hành.
Đặc biệt hơn nữa, ngoài những nhóm phế liệu cho phép nhập cảng
kể trên, Sở TN&MT cùng Cục hải quan đã khám phá một số doanh
nghiệp (dĩ nhiên là có giấy phép nhập cảng như những cơ quan cấp
cao!) đã nhập cảng các mặt hàng cấm như bánh xe cũ, thiết bị cũ
phế thải, hoặc amiăng v.v. .. Những mặt hàng nầy vẫn còn ối đọng
tại các kho bãi của hải quan, tại các cảng, nhưng vẫn không buộc
được các doanh nghiệp vi phạm giải quyết và khắc phục hậu quả.
Điềm nầy đã làm tăng thêm mức ô nhiễm và làm tổn hại thời gian
cũng như tài chính trong việc bốc dỡ do nạn ối đọng phế liệu vi
phạm quy định.
Qua các sự kiện mô tả trên đây, quả thật tình trạng quản lý nhập
cảng phế liệu để tái sản xuất rất phức tạp. Có thể nói hiện
nay sự kiện nầy vẫn là một trong những mối quan tâm hàng đầu của
Việt Nam vì, nếu tình trạng nầy không được giải quyết một cách
triệt để Việt Nam sẽ biến thành một bãi rác của thế giới.
Đây là vấn đề hết sức phức tạp. Việt Nam đang đứng trước một nan
đề rất khó xử: nhập cảng phế liệu để tái sản xuất hầu hạ giá
thành sản phẩm trong việc phát triển quốc gia và chấp nhận môi
trường bị ô nhiễm qua việc phục hoạt phế liệu nhập cảng thành
nguyên vật liệu cho sản xuất. Hãy lấy công nghệ nhựa dẽo làm thí
dụ, hàng năm Việt Nam cần đến 1,2 triệu tấn nguyên liệu hạt
nhựa, trong khi năng lực sản xuất trong nước chỉ đạt độ 250 ngàn
tấn, do đó việc nhập cảng phế liệu của các lọai nhựa được cấp
giấy phép dể dàng thông qua. Điều không tránh khỏi là trong số
giiấy phép được chấp thuận, có không ít những mặt hàng không
đúng quy định nhập cảng cũng đã được chấp thuận như trường hợp
cty Tín Nhân, Việt Nam và Cty xuất cảng phế liệu Greenwood của
Hoa Kỳ.
Thêm nữa, việc phối hợp trong quản lý giữa các cơ quan vốn đã
không đồng bộ, cũng như việc diễn dịch còn tùy tiện từng nơi của
QĐ 2004 càng làm cho tình trạng ngày càng xấu thêm. Gần đây
nhất, việc nhập phế liệu ở biên giới Việt Trung, và Việt
Cambodia đã là một đề tài lớn cho báo chí ở Việt Nam như: Chuyển
rác nhập qua đường biển chưa giải quyết xong, thì đến việc rác
từ biên giới Cambodia… trên báo Sài GònGP.
Sau hết, thêm một loại các phế thải chúng tôi đã truy cập được
trên báo chí Hoa Kỳ là hàng năm Hoa Kỳ xuất cảng trên 20 triệu
máy truyền hình, điện toán, máy điện tử v.v.. (năm 1998) và 60
triệu (năm 2005) vào ba quốc gia chính là Hồi Quốc, Trung Quốc
và Việt Nam. Những quốc gia trên nhập cảng phế liệu nầy để thu
hồi cách mạch điện dây điện, nhưng đã quên rằng trong mỗi máy
truyền hình có chứa khoảng 1 Kg Chì (Lead) và Thuỷ ngân
(Mercury), hai tác nhân tác hại lên thần kinh và trí thông minh
của trẻ em đặc biệt trẻ sơ sinh trong thời gian còn nằm trong
bụng mẹ nếu bị tiếp nhiễm.
Dự kiến Việt Nam sẽ là một bãi rác của thế giới có thể xảy ra
trong tương lai không xa nếu Việt Nam không có những quyết định
cứng rắn hơn nữa trong việc nhập cảng phế thải để biến thành
nguyên vật liệu trong sản xuất.
Mai Thanh Truyết
|