SOCRATE TỰ
BIỆN
Tác
giả: Platon.
Người dịch: Phạm Trọng Luật.
____________________
Năm
399 trước Tây lịch, Socrate bị ba công dân Athènes là
Mélètos, Anytos và Lycon truy tố về tội «làm thanh niên hư
hỏng» và «thay thế các vị thần của thành quốc bằng ngoại
thần». Theo luật pháp của Athènes, kẻ bị buộc tội có thể tự
biện hộ hay đọc bài cãi do người khác viết giúp. Ông chọn
giải pháp đầu, và sau một phiên xử mang danh nghĩa công lý
song thực chất là chính trị, đã bị kết án phải uống thuốc
độc. Nhưng cũng từ đó, Socrate hoá thân thành mẫu mực bất
tử, bài tự biện của ông do Platon ghi lại trở thành tác phẩm
văn học và triết học gối đầu giường, «trường hợp Socrate»
không ngừng chất vấn lương tâm con người, đồng thời đặt ra
một câu hỏi lớn về công lý cho mọi chế độ chính trị.
Để
chuyển ngữ tác phẩm lý thú này, chúng tôi chủ yếu dựa trên
bản dịch tiếng Pháp của Victor Cousin (Apologie de
Socrate, 1822), và bản dịch tiếng Anh của Benjamin
Jowett (The Apology of Socrates, 1892), cả hai đều có
thể tìm thấy dễ dàng trên Internet. Tuy nhiên, ở một số
đoạn, chúng tôi đã sử dụng
song song các bản dịch Pháp ngữ mới của Emile Chambry
hoặc Luc Brisson, khi thấy cần phải diễn tả giản dị, trong
sáng hoặc gần gũi hơn với tiếng Việt.
Thì
giờ không cho phép, tháng này xin chỉ giới thiệu với quý độc
giả phần I của tác phẩm; phần 2 và 3 sẽ đi tháng sau.
Phạm Trọng Luật.
____________________
PHẦN MỘT
Socrate tường thuật nguồn gốc của sự vu khống mà ông là nạn
nhân, chất vấn Mélètos, và đặt vấn đề công lý.
Thưa quý công dân Athènes
[01],
không biết những kẻ truy tố tôi đã gây ấn tượng gì trên quý
vị; riêng đối với tôi, bài buộc tội của họ
[02]
quả đã có sức thuyết phục mạnh đến độ hầu như đôi lúc nó làm
tôi quên bẵng mình là ai. Rằng hay thì thực là hay; tuy
nhiên, họ chẳng phát biểu tới một lời trung thực. Song trong
bao dối trá đã tuôn ra ở đây, điều làm tôi sửng sốt hơn cả
là khi họ dặn quý đồng hương phải cảnh giác trước tài hùng
biện của Socrate. Nói thế mà không sợ bị phủ nhận ngay tức
khắc thì thật là liều lĩnh đến mức trơ tráo, bởi vì chỉ cần
mở miệng ra tôi đã vô tình chứng minh trước cử tọa rằng
Socrate này chẳng có chút nghề miệng luỡi mọn nào. Trừ phi
đối với họ sự hùng biện có nghĩa là sức mạnh của sự thật.
Nếu đúng như thế, tôi thú nhận có thể là nhà hùng biện,
nhưng không phải theo kiểu của họ. Bởi vì, xin nhắc lại một
lần nữa, họ chưa hề nói lên lời nào đúng với sự thực, trong
khi từ miệng tôi, quý vị sẽ nghe tất cả sự thực, cho dù nó
không được chải chuốt bằng loại ngôn từ bóng bẩy như trong
diễn từ đầy tiểu xảo của bên nguyên, mà ngược lại, bằng bất
cứ câu chữ nào thoạt hiện đến trong đầu; bởi vì thực tình,
tôi tin chắc rằng mình sẽ không nói điều gì không chân thực.
Vậy, đừng ai chờ đợi chi khác ở Socrate.
Ở
vào tuổi đời này, thật khó coi nếu tôi xuất hiện trước mắt
quý vị như một thiếu niên đang tập diễn thuyết trước công
chúng, phải không quý đồng hương Athènes? Cho nên ân huệ duy
nhất mà tôi xin quý vị là, nếu phải nghe tôi tự bênh vực
bằng cùng thứ ngôn ngữ mà tôi vẫn quen dùng ở quảng trường
Agora
[03],
gần các bàn đổi tiền (nơi một số đông quý vị ở đây đã từng
nghe tôi phát biểu) hay ở bất cứ chỗ nào khác, xin chớ ngạc
nhiên và ồn ào ngắt lời tôi
[04];
bởi vì hôm nay là lần đầu tiên trong đời, tuổi đã ngoài bảy
mươi, Socrate này mới phải ra hầu tòa, nên thật tình hoàn
toàn xa lạ với thứ ngôn ngữ được sử dụng nơi pháp đình. Thế
thì, y hệt như nếu tôi là người sống ngoài thành quốc, quý
vị sẽ dung thứ cho phép tôi phát biểu bằng lời nói và cung
cách của nơi tôi ở, tôi cũng xin quý vị, và tôi tin rằng đấy
là yêu cầu chính đáng, hãy để cho tôi làm chủ phần hình thức
của phần tự biện này, cho dù nó sẽ có kết quả tốt xấu ra
sao, mà chỉ tập trung tất cả chú ý suy xét xem những điều
tôi nói ra là đúng hoặc sai. Đấy chính là nhiệm vụ của người
xét xử; nhiệm vụ của diễn giả là khai báo sự thật.
Thưa quý công dân Athènes, bây giờ, trước hết cho tôi phản
bác những kẻ buộc tội và các tội trạng mà họ đã cáo buộc tôi
trước kia; sau đó, tôi sẽ trả lời những kẻ buộc tội và các
tội trạng mới mà họ gán cho tôi gần đây.
Bởi
vì, thưa quý vị, không thiếu gì người đã truy tố tôi trước
quý vị từ bao năm nay, và tuy rằng họ chẳng đưa ra được điều
gì trung thực, tôi vẫn sợ họ nhiều hơn là Anytos với đồng
đảng
[05],
mặc dù những nhân vật sau cũng rất đáng ngại. Vâng, thưa quý
đồng hương, những kẻ buộc tội tôi đầu tiên mới đáng sợ hơn
nhiều, bởi vì, chiếm lĩnh tinh thần của phần đông quý vị từ
tuổi thơ, họ đã không ngừng lặp đi lặp lại những điều dối
trá khiến quý vị tin rằng có một nhà thông thái nào đó mang
tên Socrate thường vẫn suy tưởng về các hiện tượng trên
trời, bươi kiếm trong lòng đất, và biến chuyện xấu xa thành
điều đáng làm
[06].
Những ai phổ biến loại tai tiếng ấy mới thật sự là kẻ kết án
tôi; bởi vì, tin theo lời họ, người nghe tự thuyết phục mình
rằng bất cứ cá nhân nào, một khi đã đeo đuổi loại tìm tòi
đó, đều không tin là có thần thánh. Những kẻ buộc tội này
thật đông đảo, và họ đã hành động từ lâu; hơn nữa, họ đã áp
đặt ý kiến này trên quý vị ở vào cái tuổi dễ tin của thời
thơ ấu hoặc niên thiếu, càng dễ tin hơn nữa khi họ xử vắng
mặt một kẻ không ai bênh vực. Và điều kỳ quái hơn hết là
ngay bản thân tôi cũng không thể biết mặt, không nêu được
tên những ai đã kết tội mình, ngoại trừ một tay viết hài
kịch
[07].
Nhưng tất cả những kẻ đã mang các điều dối trá trên ra
thuyết phục quý vị vì ganh ghét hay để phỉ báng tôi, rồi
những kẻ cả tin sau đó lại đi thuyết phục người khác, chính
hạng người này mới làm tôi bối rối hơn cả. Đã không thể nào
đưa một ai ra toà, tôi còn không thể nào phản bác họ; để tự
vệ, tôi bị đặt vào thế phải đương đầu với những bóng ma, và
tranh luận mà không nghe tiếng trả lời. Như thế, xin quý vị
ghi nhận trong tâm trí cho, rằng Socrate này có đến hai loại
người buộc tội như vừa trình bày: kẻ đã ám tố tôi từ thời xa
xưa, và kẻ chỉ mới ra mặt tố tụng gần đây; mặt khác, cũng
xin quý vị hiểu giùm cho là tôi phải bắt đầu bằng sự phản
bác hạng người thứ nhất, bởi vì chính họ là kẻ mà quý vị đã
nghe trước tiên trong một thời gian dài, và chính họ mới để
lại nhiều ấn tượng trên quý vị hơn hạng người sau.
Đã
đến lúc, thưa quý đồng hương Athènes, tôi phải tự bênh vực
và cố gắng rứt ra khỏi tâm trí quý vị những điều vu khống đã
ăn sâu từ lâu, với thời gian được phát biểu thật là ít ỏi
[08]
Tất nhiên, tôi hy vọng đạt được mục đích, nếu nó có ích cho
cả quý vị lẫn bản thân Socrate này. Tôi hy vọng thành công,
tuy biết rằng tự bênh vực trong những điều kiện như thế là
cực kỳ khó khăn, và hoàn toàn không tự dối mình về mức khó
khăn đó. Thôi, hãy để mọi việc diễn tiến theo ý muốn của
thần thánh. Bổn phận công dân của tôi là tuân thủ luật pháp
và tự bênh vực mình.
Hãy
trở lại từ gốc và xem tội trạng nào đã làm điểm tựa cho
những kẻ phỉ báng tôi và đã khiến Mélitos có đủ tự tin để
truy tố tôi trước toà. Xem nào, những kẻ phỉ báng Socrate đã
nói gì? Thử làm như thể lời buộc tội của họ đã được viết ra
trong bản cáo trạng, và nay sau thủ tục tuyên thệ, đang được
tuyên đọc trước tòa: «Socrate là người nguy hiểm, vì tật
tò mò sai trái, y muốn thấu triệt cả chuyện trên trời và
trong lòng đất, biến chuyện xấu xa thành điều đáng
làm, còn dạy dỗ kẻ khác loại tà thuật ấy». Đấy là cáo
trạng.
Đấy
chính là những gì quý vị đã thấy tận mắt trong hài kịch của
Aristophane. Một ông Socrate nào đó được kéo vất va vất
vưởng ngang sân khấu, tuyên bố rằng mình có tài đi lại trên
không và hàng trăm điều ngông cuồng khác về nhiều chuyện mà
bản thân tôi tuyệt đối không hiểu nổi. Tôi nói thế không
phải để dè bỉu loại kiến thức trên - xin đính chính nếu có
ai trong cử tọa thành thạo về các bộ môn ấy; hy vọng rằng
Mélitos sẽ không lại kiếm chuyện với tôi thêm lần nữa vì lời
đính chính này. Sự thật là tôi không hề đeo đuổi loại học
thuật đó; phần lớn quý vị ở đây có thể làm chứng cho tôi. Vì
vậy, tôi yêu cầu vị nào đã từng đàm luận với tôi, và đấy là
trường hợp của một số rất đông quý vị, hãy hỏi han nhau xem,
và công bố xem có bao giờ quý vị từng nghe Socrate này phát
biểu chi, ngắn ngủi hay dông dài, về các vấn đề ghi trong
cáo trạng trên. Quý vị sẽ thấy ngay rằng tất cả những chuyện
mà người ta gán cho tôi đều thuộc về cùng một duộc: chẳng có
gì là thực trong các lời phao đồn ấy.
Và
nếu có ai bảo quý vị rằng tôi còn dạy dỗ kẻ khác lấy thù
lao, thì đấy cũng là tin thất thiệt. Không phải tôi không
biết rằng có khả năng dạy dỗ người đời là điều cao đẹp, như
Gorgias của Leontium, như Prodicos ở Céos, như Hippias xứ
Elis
[09].
Các nhân vật lừng danh này đã đi khắp mọi thành quốc Hy Lạp,
và ở đâu họ cũng thuyết phục nổi thanh niên bản xứ rời bỏ
các vị thầy đồng hương đang dạy dỗ mình miễn phí để theo học
họ, chẳng những chịu trả phí tổn cao, mà còn xem đấy như một
đặc ân.
Ngay tại thành quốc ta, tôi nghe nói cũng có một người mới
đến từ Paros, một biện sĩ rất giỏi. Hôm nọ, tôi tình cờ ghé
thăm Callias con của Hipponicus, người đã trả học phí cho
giới biện sĩ còn nhiều hơn tất cả những kẻ hiếu học ở đây
cộng lại. Tôi hỏi Callias khi nói về các con của ông ta:
«Này Callias, nếu bạn có ngựa giống hoặc bò mộng thay vì hai
con trai, chúng ta đều biết rằng phải giao chúng và phải trả
thù lao tương xứng cho ai có khả năng phát huy bản chất của
chúng thành những sinh vật khỏe và đẹp đến tối đa, và kẻ ấy
hẳn phải chuyên nghề chăn ngựa hay nuôi bò. Nhưng vì các con
bạn là người, bạn đã quyết giao chúng cho ai chưa? Ai có thể
dạy dỗ chúng nên người và thành công dân tốt? Tôi tin rằng,
từ khi làm bố, nhất định bạn đã suy nghĩ nhiều về chuyện
này. Bạn đã có ai chưa?». Ông ta đáp: «Tìm được người
rồi». Tôi lại hỏi: «Ai thế, dân ở đâu, đòi thù lao
bao nhiêu?». Callias cho tôi biết: « Evenos đấy
Socrate, ông ta đến từ Paros và lấy 5 min»
[10].
Tất nhiên, tôi mừng cho Evenos, nếu quả thật ông ta có biệt
tài ấy và chịu truyền dạy với một giá phải chăng như vậy.
Bản thân tôi, nếu có chuyên môn của ông ta, chẳng những tôi
sẽ rất hãnh diện mà còn tự đắc. Khổ nỗi, thưa quý đồng hương
Athènes, tôi không có khả năng này.
Đến đây, trong
số quý vị hẳn có người sẽ hỏi: «Nhưng mà này Socrate,
công ăn việc làm của ông chi gì vậy? Tại sao người ta lại
phỉ báng ông? Ông cho rằng mình chẳng làm gì khác thường cả;
nhưng chắc chắn ông không thể là nạn nhân của bao nhiêu tai
tiếng, bao nhiêu chuyện nhảm nhí nếu thực sự ông không làm
chi hơn hoặc khác thiên hạ. Hãy nói chúng tôi nghe, để tránh
cho cử toạ sự phán xử nhẹ dạ, võ đoán». Nghi vấn chí lý,
tôi hoàn toàn đồng ý; vì vậy, tôi xin cố gắng giải thích vì
đâu mà Socrate này lại thừa hưởng vừa cái danh người hiểu
biết
[11],
vừa bao lời phỉ báng như vậy. Xin quý vị lắng nghe. Có thể
một vài vị trong cử tọa tưởng rằng tôi nói đùa; nhưng xin
hãy yên trí rằng tôi chỉ nói lên sự thực. Danh tiếng của tôi
không đến từ chi khác hơn là một kiến thức vốn có. Kiến thức
về cái gì vậy? Có lẽ nó chỉ là một sự hiểu biết liên hệ đến
con người. Thứ kiến thức ấy, có thể là tôi có thật, bởi vì
ai cũng có khả năng đạt đến, và chỉ trong chừng mức đó thôi
mà tôi dám tin mình là người hiểu biết. Ngược lại, các biện
sĩ mà tôi vừa kể tên ban nãy lại có một loại tri thức khác,
ở một cấp bực cao hơn là kiến thức chung này. Tôi không thể
nói chi hơn về loại tri thức đó, bởi vì thật tình tôi không
biết; ai nói khác là nói láo và vu khống.
Đến đây, quý
công dân Athènes, xin đừng lao nhao ngắt lời tôi, nếu quý vị
thấy rằng Socrate này nói về mình quá đỗi tự phụ; bởi vì
những lời tôi sắp nói ra đây không xuất phát từ tôi mà từ
một quyền uy đáng cho quý vị tin cậy hơn nhiều. Để xác nhận
sự hiểu biết của Socrate, tôi xin dẫn chứng lời phán của
thần Apollon ở đền Delphes
[12],
Ngài sẽ nói cho quý vị biết tôi có phải là người hiểu biết
chăng, và kiến thức ấy là gì. Trong cử toạ chắc ai cũng biết
Chéréphon, bạn từ thời thơ ấu của tôi, đồng thời là một công
dân tốt, kẻ đã cùng đi đày và cùng hồi hương với quý vị
[13].
Biết rõ Chéréphon, quý vị còn lạ gì nhiệt tình mà y đặt vào
mọi công việc. Ngày kia, khi ghé viếng đền Delphes,
Chéréphon bỗng đánh bạo thỉnh ý Thần xem trên đời này còn có
người hiểu biết hơn Socrate chăng (đến đây, một lần nữa tôi
lại phải xin quý vị chớ xì xào khó chịu khi nghe tôi nói);
và vị đồng cô
[14]
ở đền trả lời rằng không có ai cả. Về lời đáp này, dù
Chéréphon nay không còn nữa, Chérécrate ở đây có thể xác
nhận với quý vị.
Thưa quý công
dân Athènes, bây giờ hãy xét xem vì sao Socrate này lại kể
chuyện ấy ra ở đây. Vì nay tôi phải giải thích với quý vị
căn nguyên của những lời vu khống mà tôi là nạn nhân. Khi
biết câu trả lời của Thần, tôi chợt thắc mắc: lời phán này
muốn nói chi, mang ẩn nghĩa gì? Bởi vì tôi thừa biết rằng
mình chẳng mảy may có chút kiến thức nào. Vậy thì Thần muốn
nói chi, khi phán rằng tôi là kẻ hiểu biết nhất? Chắc chắn
là Ngài không thể nói dối; dối trá là điều hoàn toàn trái
ngược với bản chất của thần thánh. Hoang mang tột độ như thế
khá lâu, sau bao lần do dự, cuối cùng tôi đành phải lấy
quyết định tự tìm hiểu ý Thần. Trộm nghĩ nếu tìm được một
người giàu kiến thức hơn mình, lúc ấy tôi có thể thưa lại
với Thần: đây là người thông thái hơn tôi, thế mà Ngài lại
dạy rằng tôi là người hiểu biết nhất! Tôi bèn đến viếng một
công dân vẫn được xem là thuộc thành phần có nhiều kiến thức
sâu rộng nhất thành quốc, hy vọng rằng ở đây hơn bất cứ nơi
nào khác, tôi sẽ có cơ may kiểm chứng lời phán trên. Tôi đã
khảo sát cặn kẽ nhân vật này – xin miễn nêu tên, chỉ cần nói
rõ rằng đấy là một trong các nhà lãnh đạo chính trị lớn nhất
của chúng ta -, và từ cuộc đàm luận với ông ta, tôi rút ra
kết luận rằng vị này đã gây được ấn tượng thông thái trước
mắt nhiều người, nhất là trước mắt của chính mình, song sự
thực là y chẳng có chút kiến thức nào. Khám phá trên khiến
tôi cố gắng chứng minh cho ông ta thấy rằng y không hề có
những hiểu biết mà y tưởng có. Hậu quả là tôi chỉ chuốc lấy
sự thù ghét của ông ta và bạn bè tham dự cuộc đàm thoại. Khi
ra về, tôi không khỏi tự nghĩ mình hiểu biết hơn vị này. Có
thể đúng là cả ông ta lẫn tôi đều không biết chi đáng
kể, song trong khi ông ta tưởng mình biết mặc dù chẳng biết
chi, thì tôi tuy không biết chi cũng không hề tưởng là mình
biết. Như thế, ít nhất về điểm này, dường như tôi biết điều
hơn: tôi không tưởng là biết điều tôi không biết. Sau đó,
tôi lại viếng một nhân vật khác, còn được xem là thông thái
hơn cả vị trước; tôi đi đến cùng một kết luận, và ở đấy tôi
cũng lại tự chuốc lấy oán hận của ông ta và rất nhiều bạn
hữu chung quanh.
Tuy vậy, tôi vẫn
không nản chí chút nào. Tôi hoàn toàn cảm nhận được sự thù
ghét mà mình đã tích lũy, song dù buồn rầu, ngay cả đôi khi
kinh hoảng nữa, tôi tin rằng mình phải đặt sự tìm hiểu ý
nghĩa của lời Thần phán lên trên tất cả. Tôi lại ghé hết nhà
này đến nhà khác, cố tìm gặp bằng được những người được
tiếng thông thái hay tỏ vẻ có vốn liếng kiến thức. Và Chó
[15]
ơi, tôi xin thề, bởi vì tôi phải khai thực với quý vị, đây
là kết luận tôi đã rút ra từ cuộc thăm dò: trừ vài ngoại lệ
hiếm hoi, kẻ được tiếng là thông thái nhất rốt cuộc lại
thiếu hiểu biết hơn ai hết, trong khi kẻ bị xem là thấp kém
hơn dường như lại gần gũi với lương thức hơn.
Dầu sao, cũng
xin thuật lại với quý vị trong chi tiết cuộc truy tìm đáng
gọi là công trình Hercule của Socrate này để tự thuyết phục
rằng lời phán của Thần là không thể sai. Sau giới chính
khách, tôi tìm đến giới cầm bút, từ kẻ viết kịch, làm thơ
đến các loại tác gia khác, hoàn toàn không nghi ngờ rằng ở
đây sự dốt nát của tôi sẽ hiển hiện lộ liễu trước kiến thức
ưu đẳng của họ. Cầm trong tay tác phẩm nào có vẻ đã được tạo
tác công phu nhất của họ, tôi hỏi họ thực sự muốn nói gì, hy
vọng qua đó được chỉ giáo thêm. Thưa quý đồng hương, thật là
xấu hổ phải nói lên sự thực, tuy rằng dù sao cũng phải khai
thật với quý vị mà thôi. Tất cả hoặc hầu hết những người có
mặt trong các cuộc trò chuyện đều có thể bàn về văn thơ của
các vị ấy hay hơn cả chính tác giả. Tôi mau chóng nhận ra
rằng giới văn thi sĩ đã sáng tạo được không phải nhờ kiến
thức, mà nhờ một thứ năng khiếu tự nhiên hay cảm hứng thiên
phú giống như ở các nhà tiên tri hay thầy bói; các vị này có
thể tiết lộ bao điều thật đáng phục tuy chẳng có hiểu biết
chi về chúng. Nhà văn, nhà thơ dường như cũng ở trong một
trạng thái tương tự; đồng thời tôi cũng nhận thấy rằng họ
còn tưởng mình thông thái hơn thiên hạ trên mọi vấn đề khác
nhờ thứ năng khiếu đặc biệt ấy, thật ra thì họ chẳng hiểu
biết gì hơn ai. Tôi bèn giã từ giới này, tin chắc rằng dù
sao mình cũng còn hơn họ, vì cùng một lý lẽ như đối với các
chính khách.
Sau cùng, tôi
tìm đến giới công nghệ
[16].
Tự thấy mình chẳng biết chi hết về loại nghệ thuật này, tôi
tin chắc sẽ gặp ở đây rất nhiều nghệ nhân biết làm đủ thứ
sản phẩm đẹp đẽ. Và về điểm này thì tôi không nhầm chút nào:
họ biết rất nhiều chuyện mà tôi không biết, và dưới khía
cạnh này thì đúng là họ thông thái hơn Socrate tôi rất
nhiều. Tuy nhiên, thưa quý vị, ngay cả kẻ có hoa tay nhất ở
đây cũng mắc phải cùng một sai lầm như giới văn thi sĩ; vì
xuất sắc hơn kẻ khác về kỹ thuật nghề nghiệp, anh nào cũng
yên trí rằng mình phải có nhiều kiến thức hơn thiên hạ về
bao chuyện quan trọng khác, đến nỗi sự tự phụ điên khùng đó
che lấp cả tài năng kỹ xảo của họ. Rốt cuộc, liên tưởng đến
lời phán của Thần, rồi tự vấn nên giữ mình như bây giờ,
nghĩa là không có cả những điều họ biết lẫn những điều họ
không biết, hay nên vừa có phần hiểu biết vừa có phần u muội
của họ, tôi đã tự trả lời cho mình và với Thần rằng Socrate
này muốn giữ mình như hiện thời hơn.
Thưa quý công
dân Athènes, chính những tìm tòi này đã khơi dậy bao oán
ghét cay độc và đáng sợ đối với tôi, và cũng chính từ căm
thù mà những điều vu khống tôi đã xuất phát. Đồng thời, cũng
chính nhờ những tìm tòi này mà tôi lại được tiếng là hiểu
biết, bởi vì tất cả những ai đã từng nghe tôi đều tưởng rằng
Socrate này biết hết mọi chuyện về những gì tôi đã chứng
minh là người khác không biết. Nhưng thưa quý vị, sự thật là
chỉ có Thần Apollon mới thông thái, và Ngài chỉ muốn dạy qua
lời phán rằng kiến thức của con người chưa đi đến đâu cả,
thậm chí không là gì cả; và hiển nhiên là ở đây đâu phải
Ngài nói chi về cá nhân tôi, mà chỉ dùng tên tôi như một thí
dụ, như thể đang nói với tất cả mọi người: hỡi con người, kẻ
thông thái nhất trong số các anh sẽ là ai tự biết rằng kiến
thức của mình không là gì cả, như Socrate. Tuy vững tin như
thế, song để chắc chắn hơn nữa, đồng thời vâng lời Thần, tôi
luôn tiếp tục cuộc tìm kiếm, hết khảo sát công dân thành
quốc này đến kẻ ngoại thành kia, bất kỳ ai được tiếng hay có
vẻ thông thái, hy vọng một ngày kia sẽ tìm thấy ở họ sự hiểu
biết đích thực. Và khi không tìm ra, tôi làm kẻ phát ngôn
của Thần, chứng minh cho từng người thấy rằng họ không thông
thái như họ tưởng. Việc ấy đã chiếm hết thời giờ, khiến tôi
không còn rảnh rỗi để lo việc thành quốc hay gia đình; thế
nên tôi cam sống trong cảnh cực kỳ túng quẫn, với mục đích
duy nhất là tận tụy phục vụ lời Thần.
Mặt khác, nhiều
thanh niên nhàn rỗi vì là con nhà giàu có đã tự nguyện theo
tôi, vì thích nghe Socrate này thử thách kẻ tưởng mình thông
thái. Sau đó chính họ lại tự ý bắt chước tôi, đi tìm những
người khác nữa để khảo hạch; và tôi không nghi ngờ chút nào
là họ thường được mùa lớn, bởi vì không thiếu gì người trên
đời này tưởng rằng mình hiểu biết tất cả, mặc dù thật ra
chẳng hiểu gì bao nhiêu, thậm chí không biết chi hết. Rồi
tất cả những kẻ bị lật mặt nạ là dốt nát đó, thay vì công
kích lớp trẻ, quay lại đổ trách nhiệm lên đầu tôi. Họ rêu
rao tướng lên rằng có tên Socrate khốn kiếp nào đó đang làm
thanh niên hư hỏng. Song nếu ai hỏi tên Socrate ấy đã làm
gì, dạy gì cho lớp trẻ đến nỗi chúng bị hư hỏng thì họ không
biết. Để che giấu sự bối rối, họ đưa ra loại phàn nàn nghe
đã nhàm tai về bất cứ ai xem là triết gia, nào là «suy
tưởng về các hiện tượng trên trời, bươi kiếm trong lòng đất»,
nào là «không tin vào thần thánh», nào là «biến
chuyện xấu xa thành điều đáng làm», bởi vì họ không dám
thú nhận sự thật là đã bị bắt quả tang chỉ giả bộ thông thái
chứ thực sự không có hiểu biết chi hết. Song nhờ vừa đông
đảo lại mưu mẹo và hung hãn, họ đã liên tục phỉ báng tôi;
như thế, từ lâu họ đã nhét đầy tai quý vị bao lời thị phi
nham hiểm theo một chương trình có phối hợp và đầy tính
thuyết phục. Để rồi ngày hôm nay, Mélètos, Anytos và Lycon
đứng ra tố tụng: đằng sau Mélètos là đám văn thi sĩ, sau
Anytos là các nhóm chính khách và công nghệ, sau Lycon là
giới biện sĩ. Bởi vậy, như tôi đã nói với quý vị ngay từ
đầu, đúng là phép lạ nếu tôi có thể đánh đổ, trong một thời
gian ngắn như ở đây, sự vu khống đã bám rễ lâu đời vào tâm
trí của quý vị.
Thưa quý công
dân Athènes, đấy là sự thật, tất cả sự thật. Tôi đã không
giấu giếm, ngụy trang gì cả, mặc dù biết thừa rằng những
điều tôi nói ra chỉ tổ làm họ oán ghét tôi thêm; song chính
sự thù ghét này là chứng cớ rằng tôi đã nói thật, và không
nhầm lẫn chút nào về nguồn gốc của những lời phỉ báng. Quý
vị có thể tự thuyết phục dễ dàng như thế, nếu chịu khó điều
tra sâu hơn, bây giờ hoặc sau này.
Về những kẻ buộc
tội Socrate tôi đầu tiên, thiết tưởng tự biện hộ như thế đã
khá đầy đủ; giờ đến lúc tôi phải cố trả lời nhóm người buộc
tội tôi gần đây cùng với Mélétos, người hiền lành và công
dân tốt của thành quốc như ông ta tự nhận. Hãy đọc lời khai
của họ y như ta đã làm với nhóm trước; đại khái nó nói như
sau: «Socrate có tội đã làm hư hỏng thanh niên, có tội
chẳng những không tôn thờ mà còn thay thế các vị thần của
thành quốc bằng ngoại thần». Đấy là bản cáo trạng; chúng
ta thử lần lượt xem xét từng điểm một.
Theo Mélètos,
tôi có tội đã làm hư hỏng thanh niên. Riêng tôi, thưa quý
đồng hương Athènes, tôi nói chính Mélètos mới là kẻ có tội,
tội lấy chuyện nghiêm trọng làm trò đùa, và hàm hồ lôi người
khác ra trước công lý để giả bộ như hết sức quan tâm đến
những chuyện mà thật ra y chẳng bao giờ lưu ý. Và tôi sẽ cố
gắng chứng minh tức thì với quý vị rằng sự thật là như thế.
Socrate: Lại đây
Mélètos và trả lời tôi. Có phải ông hết sức quan tâm đến
việc làm sao cho thanh niên thành quốc ta trở nên đức hạnh
[17]
tột cùng chăng?
Mélètos: Đúng
thế.
Socrate: Nếu
thật vậy, xin ông nói cho toà nghe ai là người có thể làm
cho thanh niên đức hạnh hơn đi. Hẳn là ông phải biết thôi,
bởi vì đấy là chuyện ông luôn luôn tha thiết mà. Ông cho
rằng ông đã phát hiện ra kẻ làm cho lớp trẻ hư hỏng, đã tố
cáo hắn trước tòa, vậy thì bây giờ ông phải chỉ ra được ai
là người có khả năng làm cho thanh niên ta đức hạnh hơn chứ.
Nói nghe đi Mélètos. Thấy chưa, ông không mở miệng trả lời
được, đấy không phải là bằng chứng hiển nhiên rằng ông chưa
bao giờ bận tâm đến việc giáo dục tuổi trẻ hay sao?
Nhưng mà thôi, Mélètos khả kính ạ, tôi hỏi lại: ai là người
có thể làm cho thanh niên ta đức hạnh hơn, nói cho mọi người
nghe đi.
Mélètos: Luật pháp.
Socrate: Đấy không phải là câu tôi hỏi, Mélètos ạ. Câu tôi
hỏi ông là: ai? người nào? Tất nhiên, điều đầu tiên người ấy
phải biết là pháp luật.
Mélètos: Những
người mà ông thấy ở đây, những người đang xử tội ông đấy,
Socrate.
Socrate: Ông nói
sao, Mélètos? Những người ngồi xử đây đều có khả năng dạy dỗ
lớp trẻ và làm cho chúng đức hạnh hơn à?
Mélètos: Chắc
chắn.
Socrate: Tất cả
mọi người hay là trong số các vị ngồi xử đây, có người làm
được, có người không làm được ?
Mélètos: Tất cả.
Socrate: Héra ơi
[18],
tuyệt vời! Ông đã tìm ra cho thành quốc một số khổng lồ các
nhà giáo giỏi. Nhưng mà thôi, ta tiếp tục. Tất cả các công
dân đang nghe ta đây, họ cũng có khả năng làm cho thanh niên
đức hạnh hơn, hay không?
Mélètos: Họ cũng
có khả năng ấy.
Socrate: Thế còn
các vị đại biểu thành quốc?
Mélètos: Cả các
đại biểu thành quốc nữa.
Socrate: Thế
thì, Mélètos ạ, tất cả những ai tham dự Đại Hội Công Dân đều
có thể làm thanh niên hư hỏng, hay là cả họ nữa cũng đều có
khả năng làm cho tuổi trẻ đức hạnh hơn?
Mélètos: Họ đều
có khả năng ấy hết cả.
Socrate: Như
vậy, theo ông, mọi công dân Athènes đều hữu ích cho tuổi trẻ
cả, trừ tôi. Chỉ có Socrate này là làm thanh niên hư hỏng,
có phải ông nói thế không?
Mélètos: Đích
xác như thế.
Socrate: Thật là
bất hạnh cho tôi, nếu quả đấy là sự thật. Nhưng hãy trả lời
tiếp đi. Theo ông, nếu không phải là người mà là là ngựa
chẳng hạn, thì sự thể có còn như thế không? Phải chăng tất
cả mọi người đều có khả năng làm cho chúng khoẻ đẹp hơn, và
chỉ một người là có bí quyết làm chúng hư đốn? Hay là ngược
lại? Chỉ có một người hay một số ít người là có khả năng đào
tạo tuấn mã thôi, nói cụ thể là kẻ nuôi ngựa? Còn bao người
khác, khi cưỡi ngựa hay dùng chúng vào bất kỳ việc gì, đều
chỉ làm chúng hư đốn đi? Phải chăng không chỉ đối với ngựa
mà ngay cả đối với các gia súc khác cũng đều như vậy? Nhất
định là phải như thế thôi, Anytos và Mélètos ạ, dù các ông
có đồng ý hay không. Và thật ra, quả là hạnh phúc biết bao
cho thanh niên, nếu thật sự chỉ có một người có thể làm
chúng hư hỏng trong khi tất cả mọi người khác đều có khả
năng làm chúng đức hạnh hơn. Nhưng mà thôi, Mélètos; ông đã
chứng minh khá đầy đủ rồi. Những phát biểu của ông vừa nói
rõ ràng rằng ông chẳng tha thiết gì với thanh niên, mà cũng
chưa bao giờ bận tâm về chuyện giáo dục mà ông đã mượn danh
nghĩa để truy tố tôi.
Socrate: Hơn
nữa, nhân danh Zeus, xin ông trả lời tôi câu hỏi này,
Mélètos: sống với người tốt hay sống với kẻ xấu, đàng nào
lợi hơn? Câu hỏi chẳng có chi là khó, trả lời tôi đi ông
bạn. Có phải kẻ xấu bao giờ cũng gây hại, trong khi người
tốt luôn luôn làm lợi cho người chung quanh chăng?
Mélètos: Đúng
thế.
Socrate: Như
vậy, có ai thích nhận thiệt hại hơn là lợi ích từ những
người mà mình giao thiệp hay không? Trả lời đi Mélètos, như
luật pháp bắt buộc ông. Có ai thích nhận chuyện dữ hơn là
điều lành chăng?
Mélètos: Không.
Chằng có ai cả.
Socrate: Xem
nào, thế khi ông kết tội tôi làm thanh niên hư hỏng, hung
dữ, ông nói là tôi đã làm cố ý hay vô tình?
Mélètos: Cố ý.
Tôi tin chắc như thế.
Socrate: Thế là
thế nào, Mélètos? Ở tuổi ông, sự khôn ngoan đã vượt xa
Socrate già đời này, đến độ ông còn biết rằng kẻ hung ác bao
giờ cũng gây hại và người hiền lành luôn luôn làm lợi cho
người chung quanh, trong khi tôi lại ngu muội đến mức không
hiểu rằng khi mình làm cho kẻ khác xấu ác thì chắc chắn phải
chờ đợi bị hắn hãm hại trở lại, và chẳng những thế tôi còn
cố ý làm hư hỏng lớp trẻ để bị làm hại một cách hoàn toàn ý
thức nữa kia! Điều này, không chỉ một mình tôi mà chẳng ai
trên đời này có thể tin ông nổi, Mélètos ạ. Hoặc tôi không
làm thanh niên hư hỏng, hoặc nếu tôi làm thì đấy chỉ là
chuyện ngoài ý muốn và ngoài sự hiểu biết của tôi; trong cả
hai trường hợp, ông là kẻ khai man. Luật pháp không trừng
phạt loại lỗi lầm không chủ tâm; nếu tôi vô tình làm thanh
niên hư hỏng, đáng lẽ ông phải gọi tôi ra một nơi để dạy bảo
hay cảnh cáo thì mới đúng, bởi vì hiển nhiên là nếu được
khuyên can, tôi sẽ hết làm lỗi mà không biết. Đàng này, thay
vì tìm gặp để dạy bảo, ông lại lôi cổ tôi ra toà, nơi để xét
xử kẻ đáng bị trừng phạt hơn là chỉ cần quở trách.
Socrate: Thưa
quý đồng hương Athènes, đấy là chứng cớ đủ hiển nhiên về
điều tôi nói ban nãy: Mélètos chưa bao giờ bận tâm về các
vấn đề này. Dù sao, tôi cũng muốn biết thêm. Nói chúng tôi
nghe đi, Mélètos, tôi đã làm thanh niên hư hỏng bằng cách
nào. Có phải bằng cách xúi giục họ không nhìn nhận và thay
thế các thần linh của thành quốc bằng tà thần ở nơi khác,
như được ghi lại trong đơn kiện của ông không?
Mélètos: Chính
thế.
Socrate:
Mélètos, nhân danh ngay chính các vị thầnđang nói đây, hãy
giải thích rõ ràng hơn một chút cho tôi và cả toà nghe, bởi
vì tôi chưa hiểu ông buộc tôi tội gì. Tội đã dạy rằng thần
thánh có thật (trong trường hợp này, tôi không vô thần, và
không thể mắc tội vô thần), song không phải là các thần linh
mà thành quốc này thờ. Hay tội chang những đã tin không có
thần thánh, mà còn dạy kẻ khác đừng công nhận bất kỳ thần
linh nào?
Mélètos: Tôi
buộc tội ông không công nhận bất cứ vị thần nào.
Socrate: Tuyệt
vời! Tại sao ông nói thế, Mélètos! Bộ tôi không tin như mọi
người rằng mặt trời, mặt trăng đều là thiên thần cả à?
Mélètos: Zeus
ơi, tôi thề. Không, thưa quý vị thẩm phán, hắn hoàn toàn
không tin; bởi vì hắn nói mặt trời là đá, còn mặt trăng là
đất.
Socrate: Ông
tưởng tượng đang buộc tội Anaxagore hay sao Mélètos? Ông
khinh thường các vị thẩm phán quá, nếu ông tưởng họ dốt đến
mức không biết rằng trong các cuộn giấy của Anaxagore đầy
những khẳng định tương tự. Hơn nữa, ông còn tưởng tượng rằng
lớp trẻ nô nức kéo nhau đến học ở Socrate thứ lý thuyết mà
chỉ cần trả chưa tới 1 đrắc chúng đã có thể nghe đọc ngay
cận sân khấu quảng trường bất cứ lúc nào
[19],
lại còn có cơ hội chế giễu Socrate này nữa chứ, nếu tôi dám
nhận vơ loại ý kiến phi lý đến kỳ cục đó là của mình. Nhưng
mà, Zeus ơi, ông cho rằng tôi không công nhận bất cứ vị thần
nào thực à?
Mélètos: Đúng.
Nhân danh Zeus, tôi thề là ông không công nhận thần thánh
nào cả.
Socrate: Những
điều ông vừa nói quả khó tin, Mélètos; tôi có cảm tưởng rằng
chính ông cũng không tin nổi. Thưa quý đồng hương Athènes,
đối với tôi, Mélètos là kẻ liều lĩnh và xấc láo: do sự bồng
bột và thiếu tự chế của tuổi trẻ, y đã đặt chuyện buộc tội
để lăng nhục tôi. Chắc y đến đây nhằm thử thách tôi bằng một
câu đố, tự nhủ trong đầu: để coi thử xem Socrate, kẻ được
tiếng là hiểu biết có nhìn ra rằng tôi đang bỡn cợt, đang
nói năng ngược ngạo, hay là tôi có thể lừa được cả hắn lẫn
những người nghe khác. Bởi vì thực sự là y đã tự mâu thuẫn
hoàn toàn trong lời buộc tội, như thể là y đã nói: Socrate
mắc tội không tin là có thần thánh, đồng thời Socrate mắc
tội tin rằng có thần thánh. Như thế mà không phải là bỡn cợt
sao?
Xin quý vị hãy
theo dõi, và cùng tôi xét xem vì sao tôi nghĩ rằng y mâu
thuẫn. Trả lời đi, Mélètos; riêng quý tòa, như tôi đã yêu
cầu ngay từ đầu, xin quý vị chịu khó nghe Socrate này phát
biểu theo lối nói thường ngày của tôi. Nói chúng tôi nghe
đi, Mélètos: trên đời này, có ai tin rằng có những chuyện
liên hệ đến con người mà lại không có con người chăng? Xin
quý toà ra lệnh cho y phải trả lời thay vì né tránh ồn ào
như thế. Có ai tin rằng có thuật nuôi ngựa mà không có ngựa
chăng? Có tiếng sáo mà không có người thổi sáo chăng? Bởi vì
ông không chịu mở miệng, tôi nói thay ông vậy. Chẳng có ai
cả, Mélètos ạ. Xin trả lời, cho ông và với toàn thể cử tọa
như thế. Hãy trả lời thêm câu hỏi này nữa: có ai tin vào
chuyện quỷ thần mà không tin là có quỷ thần chăng?
[20]
Mélitus: Chắc là
không.
Socrate: Cám ơn
ông đã trả lời, mặc dù thật là khó nhọc, dưới sự bắt buộc
của tòa! Như vậy, ông đồng ý rằng tôi có công nhận và dạy dỗ
chuyện quỷ thần: dù đã xa xưa hay mới đây không thành vấn
đề, cái chính là theo ông tôi đã bàn về mãnh lực quỷ thần,
ông đã viết và thề độc như thế trong cáo trạng. Nhưng nếu
công nhận hiệu lực của quỷ thần, thì tất yếu cũng phải công
nhận là có quỷ thần chứ, phải không? Vâng, nhất định như thế
thôi. Ông im lặng là thừa nhận rồi. Thế mà, có phải chúng ta
đều xem quỷ thần như thần linh hay con cháu thần thánh
chăng? Ông có đồng ý không nào?
Mélitus: Đồng ý.
Socrate: Rốt
cuộc, bởi vì tôi công nhận là có quỷ thần theo lời khai của
chính ông, và bởi vì quỷ thần đều là thần linh, đấy là bằng
chứng của điều tôi nói: ông đến đây để thách đố và giải trí
trên đầu Socrate, vừa quả quyết rằng tôi không tin là có
thần thánh, vừa xác nhận rằng tôi tin là có thần thánh, bởi
vì tôi tin là có quỷ thần. Và nếu quỷ thần là con cháu thần
thánh - dù là con hoang của các vị với loài tiên, loài tinh,
hay ngay cả người thường như ta nói -, ai có thể tin được
rằng có con cháu thần thánh mà lại không có thần thánh? Nó
cũng phi lý như tin rằng có giống la do lừa với ngựa đẻ ra,
mà lại không có cả ngựa lẫn lừa! Như thế, thật khó tin nổi
rằng ông đã không đặt chuyện kiện cáo này ra, hoặc để thử
thách tôi, hoặc vì ông không tìm ra được một lý do chính
đáng nào khác. Bởi vì làm sao ông có thể thuyết phục được
bất cứ ai chưa hoàn toàn ngớ ngẩn rằng cùng một người lại có
thể vừa tin là có những biểu hiện của quỷ thần và thần
thánh, lại vừa đồng thời quả quyết rằng không có cả thần
thánh, quỷ thần lẫn các bán thần là anh hùng? Đời nào ông
làm được, Mélètos.
Thưa quý công
dân Athènes, tôi không cần phải tự bênh vực lâu hơn. Đối với
tôi, điều vừa phát biểu đã đủ để chứng minh rằng cáo trạng
của Mélètos là không có cơ sở, và tôi hoàn toàn vô tội. Còn
về điều tôi đã thưa với quý vị ngay từ đầu – rằng tôi là nạn
nhân của rất nhiều oán thù còn sôi sục – xin quý vị cứ tin
thật như thế; và điều gây hậu hoạn cho tôi nếu chẳng may
thất kiện, sẽ không phải là cá nhân
Mélètos hay Anytos, mà chính
là bệnh ganh ghét và tật phỉ báng đã từng hãm hại bao công
dân tốt, và sẽ còn làm hại nhiều người khác nữa, bởi vì
không hy vọng gì tai ương này sẽ ngừng lại ở tôi.
Có thể trong số
quý vị, ai đó sẽ hỏi: Ông không xấu hổ đã đeo đuổi một sự
tìm tòi ngày nay đang đặt ông trước nguy cơ mất mạng hay
sao, Socrate? Tôi có thể đối đáp rất hợp lý với vị nào đặt
ra bắt bẻ ấy: ông bạn nhầm rồi, nếu ông tin rằng một người
có chút giá trị nào đó phải biết cân nhắc may rủi sống chết,
thay vì chỉ tự vấn lương tâm xem mình đã hành động công
chính hay không, đã hành động như người tốt hay kẻ xấu trong
mọi việc làm. Cứ nghe theo ông thì tất cả các vị bán thần đã
chết trong trận vây hãm thành Troie đều dại dột cả, đặc biệt
là Achille con của Thétis và Pélée, khi ông ta xem cái chết
tựa lông hồng so với nỗi sống nhục. Nữ thần mẹ ông, khi thấy
con nóng nảy tìm giết Hector, đã nhắc khéo bằng những lời
sau, nếu tôi nhớ đúng: «Con ơi, nếu mi giết Hector để trả
thù cho Patrocle, mi cũng sẽ chết ngay sau đó, vì đấy là cái
số phận đang chờ đợi mi». Lời tiên tri ấy không ngăn cản ông
vào sinh ra tử; rồi sợ sống hèn vì không trả thù bạn hơn tất
cả, Achille đã gào thét: «Cho tôi chết ngay tại đây, miễn
sao trừng phạt được kẻ đã giết Patrocle, thay vì cứ còng
lưng ngồi chờ trên mũi thuyền, làm trò cười cho thiên hạ,
làm một gánh nặng vô ích trên mặt đất». Theo ông, cư xử như
thế là lo sợ trước hiểm nguy và cái chết chăng?
Thưa quý công
dân Athènes, thật ra ta phải hành xử như thế mà thôi. Bất kỳ
ai, khi đã chọn một vị trí mà mình cho là xứng đáng nhất,
hay được bề trên đặt vào đấy, theo tôi, phải bảo vệ nó đến
cùng, bất kể hiểm nguy hay chết chóc mà chỉ nghĩ đến danh
dự. Vì thế, thưa quý vị, tôi sẽ cư xử thật kỳ quặc, nếu sau
bao lần liều mạng cố thủ như chiến binh ở các vị trí đã từng
được giới tướng lãnh của thành quốc đặt vào, như ở Potidée,
ở Amphipolis và ở Délion, nay tôi lại đào ngũ vì sợ chết hay
một nguy hiểm nào khác, khi chính thần Apollon ở đền Delphes
bảo tôi phải sống cuộc đời triết gia suốt phần đời còn lại,
để tự xét mình và xét người, như bản thân tôi đã tin và tự
giải thích như thế. Đấy mới đúng là một cách ứng xử kỳ quặc,
và đấy mới đúng là lúc phải truy tố tôi ra tòa như kẻ không
sùng kính, không tin là có thần thánh, không vâng lời phán
của Thần, sợ chết, ngu si đần độn mà tưởng mình thông thái
hiểu biết. Bởi vì sợ chết, thưa quý vị, chẳng là gì khác hơn
là tưởng mình biết điều mình không biết, là ảo tưởng hiểu
biết chứ không phải hiểu biết thực. Thật vậy, không ai biết
chết là gì, có phải là điều tốt lành nhất cho con người
chăng; ấy thế mà ai cũng sợ chết, như thể đã biết chắc chắn
rằng nó là điều bất hạnh nhất. Có phải đấy là sự ngu dốt
đáng cho ta xấu hổ nhất không, khi tưởng rằng biết điều mình
không biết? Riêng đối với tôi, có lẽ tôi chỉ khác phần lớn
người trần ở điểm ấy, và nếu tôi dám nghĩ rằng mình hiểu
biết hơn họ chút đỉnh, thì đó chính là ở thái độ này: không
biết là chuyện gì sẽ xảy ra sau khi lìa đời, tôi cũng không
tưởng rằng mình biết chi về cõi Hadès
[21].
Nhưng điều tôi biết chắc chắn là: sống không công chính,
không nghe lời kẻ hơn mình dù là thần hay người, là trái với
bổn phận và danh dự. Đấy mới là điều xấu xa mà tôi sợ và tìm
cách trốn tránh, bởi vì tôi biết rõ nó là điều xấu xa, chứ
không phải những điều giả định là xấu xa trong khi có thể
thực sự là tốt lành.
Vì thế, ngay cả
trong trường hợp quý vị tha bổng tôi bây giờ, thay vì nghe
theo chọn lựa mà Anytos đã đặt ra cho quý vị: hoặc đừng bao
giờ truy tố Socrate, hoặc nếu đã lôi hắn ra tòa thì phải kết
án tử chứ đừng để thoát; bằng không thì chính con cháu quý
vị, từ lâu đã gắn bó với học thuyết Socrate như thế, chắc
chắn sẽ ngày càng hư hỏng thêm, vô phương cứu chữa. Nếu quý
vị nói với tôi: Này Socrate, chúng tôi bác bỏ luận điệu của
Anytos và trả tự do cho ông, với điều kiện là: hoặc từ nay
ông phải ngừng triết lý, bỏ thói quen tìm tòi chất vấn; hoặc
ông sẽ bị xử tử, nếu vẫn quen tật cũ mà bị phát hiện trở
lại. Vâng, nếu quý tòa phóng thích tôi với những điều kiện
như trên, tôi sẽ trả lời không chút đắn đo: Thưa quý công
dân Athènes, tôi kính yêu quý vị, nhưng tôi quyết vâng
lời thần hơn là tuân lệnh quý vị, và khi nào còn chút
hơi sức, tôi sẽ không ngừng sống đời triết gia, khuyên nhủ
và khuyến cáo quý vị, nói với bất cứ ai gặp gỡ trên đường
bằng ngôn ngữ quen thuộc: Này bạn, là công dân Athènes,
thành quốc tăm tiếng và lớn mạnh nhất về tinh thần cũng như
vật chất, bạn không hổ thẹn chỉ lo làm giàu, tìm kiếm danh
vọng mà xem thường việc trau dồi hiểu biết, tu dưỡng tâm hồn
với đức hạnh hay sao? Và nếu có ai cho rằng mình vẫn luôn
luôn chăm lo việc học hỏi và đức hạnh, tôi sẽ không vội tin
lời anh ta, rồi không rời y một bước, tôi sẽ hỏi han, xem
xét, thử thách anh ta, và nếu tôi phát hiện ra rằng y chỉ
giả bộ chứ không có chút đức hạnh nào, tôi sẽ làm cho anh ta
phải xấu hổ là đã đánh giá quá thấp những điều cao quý nhất,
và quá cao những chuyện phù phiếm. Socrate này sẽ làm như
thế với bất cứ ai tôi gặp, dù trẻ hay già, công dân hay
ngoại kiều, nhưng nhất là với các công dân, bởi vì quý vị là
đồng bào của tôi. Và xin quý vị hiểu cho: đấy là lệnh của
Thần Apollon, và tôi tin rằng không thể có lợi ích nào lớn
hơn cho thành quốc ta bằng nhiệt tình thực hiện lời Thần của
tôi.
Thật vậy, khi
lang thang khắp đường phố, tôi không đeo đuổi mục đích nào
khác hơn là thuyết phục quý vị, không phân biệt già trẻ,
rằng hãy chăm lo sự hoàn thiện của tâm hồn trước khi lo nghĩ
về thân xác với của cải,
và trước hết mọi thứ
khác. Tôi không ngừng nói với quý vị rằng của cải không phải
là đức hạnh, mà ngược lại, đức hạnh là của cải, và chính từ
đức hạnh mà xuất phát mọi lợi ích công hoặc tư khác. Nếu
phát biểu như thế là làm thanh niên hư hỏng, thì loại biểu
văn trên đúng là độc dược; nhưng nếu có ai cho rằng tôi nói
chi khác, thì người ấy nói láo, hay đánh lừa quý vị. Trước
sự thể này, ngày nay tôi chỉ cần thưa với quý vị: có làm
theo khuyến cáo của Anytos hay không, có trả tự do cho tôi
hay không, không thành vấn đề; tôi sẽ chẳng bao giờ làm
chuyện chi khác, dù phải bỏ mạng nghìn lần.
Thưa quý công
dân Athènes, xin chớ xì xào và chịu khó lắng nghe đến cùng
như tôi đã yêu cầu; sự nhẫn nại này sẽ không vô ích cho quý
vị. Có thể tôi còn phải nói nhiều điều khác sẽ làm quý vị
bực mình hơn, nhưng xin quý vị đừng để bị dao động bởi những
cơn phẫn nộ. Hãy tin chắc rằng nếu quý vị xử tử tôi, quý vị
sẽ gây thiệt hại cho chính quý vị hơn là cho tôi, nếu quả
thật tôi là người như đã trình bày. Thật thế, cả Anytos lẫn
Mélètos đều không thể hãm hại tôi; họ không thể làm được,
bởi vì tôi không nghĩ rằng kẻ xấu ác lại có năng lực làm hại
người tốt lành. Có thể họ làm cho tôi bị kết án tử, đi đày
hay mất quyền công dân, và xem đấy như những bất hạnh lớn.
Nhưng tôi không chia sẻ ý kiến này; đối với tôi, bất hạnh
lớn nhất là điều mà những kẻ buộc tội tôi đang làm hôm nay:
tìm cách đẩy người vô tội vào chỗ chết.
Giờ đây, thưa
quý đồng hương, xin chớ nghĩ rằng tôi tự biện vì bản thân
tôi như người ta có thể tưởng, mà chính là biện hộ cho quý
vị, vì e rằng khi kết án tôi, quý vị sẽ xúc phạm đến vị Thần
đã gửi tôi đến đây như một tặng phẩm cho thành quốc. Nếu bắt
tôi phải chết, quý vị sẽ không tìm lại được dễ dàng một công
dân khác như tôi, dường như đã được trói vào thành quốc như
một con ruồi trâu trên lưng ngựa, dù sự so sánh này có vẻ lố
bịch. Tuy to lớn và khỏe mạnh, nhưng lại nặng nề chậm chạp
do chính sự dềnh dàng của mình, con ngựa cần được ruồi chích
để thúc đẩy, kích thích. Giống như thế, dường như Thần đã
trói tôi vào thành quốc để thức tỉnh, kích thích, quở trách
mỗi công dân trong quý vị, bất cứ lúc nào, bất cứ ở đâu,
không ngừng, không nghỉ.
Một người như
thế không dễ tìm. Và nếu quý đồng hương tin tôi, quý vị phải
trả tự do cho tôi. Nhưng có thể là quý vị bực mình như bao
kẻ bị đánh thức khi đang say ngủ, và nghe theo lời xúi bẩy
của Anytos, sẵn sàng bắt tôi chết không chút đắn đo, rồi ngủ
lịm triền miên trở lại, trừ phi vì lòng thương hại, Thần
Apollon lại gửi đến một người khác để thay tôi. Dù sao, quý
vị có thể nhận ra rằng chính Ngài đã gửi tôi như tặng phẩm
cho thành quốc qua dấu hiệu này: có cái gì cao hơn con người
trong sự kiện tôi đã lơ là với đời tư của mình trong bao năm
liền để chăm sóc đời sống của quý vị, đến với từng người một
như chỉ có bậc cha anh mới có thể làm, và không ngừng khuyến
khích mỗi người luôn luôn trau dồi đức hạnh. Nếu tôi rút ra
được chút lợi lộc gì hay đồng lương nào từ sự cổ võ ấy, hành
động của tôi còn có thể giải thích được. Nhưng như quý vị
thấy, ngay cả những kẻ đã truy tố, phỉ báng tôi với ngần ấy
trâng tráo, cũng không đủ liều để thử tìm người làm chứng
rằng tôi đã từng đòi hỏi được trả công dù chỉ một lần. Ngược
lại, tôi có thể đưa ra một nhân chứng không thể phản bác
rằng lời khai của tôi là hoàn toàn trung thực: đó là sự
nghèo khó của chính Socrate này.
Nhưng có thể là
thái độ bất nhất chăng, khi tôi cứ lang thang trên đường
phố, can thiệp vào chuyện người khác, tự nguyện góp ý kiến
cho mỗi người, mà chưa bao giờ có can đảm tham gia vào đại
hội quốc dân, lên diễn đàn làm cố vấn cho thành quốc. Thưa
quý đồng hương, điều đã ngăn cản tôi chính là một dấu hiệu
của thần linh hay quỷ thần
[22]
mà nhiều người trong quý vị thường nghe tôi nhắc đến, mà
Mélètos đã đùa cợt đem ra làm tội lỗi chính của tôi trong
cáo trạng. Hiện tượng khác thường này đã xuất hiện từ khi
tôi còn thơ; đấy là một thứ tiếng nói tôi chỉ nghe thấy khi
nó muốn ngăn cản tôi làm điều dự định, nhưng không bao giờ
khuyến khích tôi thực hiện điều gì. Nó luôn luôn phản đối
mỗi khi tôi muốn tham gia vào chính trường, và phải nói là
nó phản đối đúng và đúng lúc; bởi vì, xin quý vị biết cho:
nếu làm chính trị thì Socrate này có lẽ đã bỏ mạng từ lâu
rồi, và chắc chắn đã chẳng mang lại lợi ích gì cho cả quý vị
lẫn cho bản thân mình. Và xin quý vị chớ nổi giận nếu tôi
nói ra đây một sự thực: chẳng ai có thể sống sót nếu dám
đương đầu với quý vị hay với bất kỳ một tập hợp quần chúng
nào khác. Không, dù ở đây hay ở đâu, chẳng ai có thể thẳng
thắn ngăn cản sự đam mê của số đông, không để nó dẫn đến
những hành động bất hợp pháp hay bất công trong xã hội mà
lại không hề hấn gì. Nếu muốn đấu tranh cho công lý mà không
chết sớm, chỉ có cách là làm thường dân và không tham dự vào
chính quyền.
Ở đây, tôi có
thể đưa ra nhiều chứng cớ không thể chối cãi, không phải là
lý luận mà là sự kiện, điều luôn luôn được quý vị trọng thị
hơn. Xin lắng nghe những chuyện đã xảy ra cho tôi; quý vị
tất sẽ hiểu rằng tôi không bao giờ nhượng bộ ai vì sợ chết
khi làm bổn phận hay bảo vệ công lý, dù hành động như thế
luôn luôn là đâu mặt với tử thần. Tôi sẽ nói với quý vị
những điều quý vị không thích nghe, còn có thể xem là thói
ba hoa của thuật biện luận thông thường; tuy nhiên, tất cả
đều là sự thật.
Như quý công dân
biết, công vụ duy nhất mà tôi đảm nhận cho đến nay là vai
trò đại biểu. Khi đến lượt bộ tộc Antiochide mà tôi tùy
thuộc nắm quyền điều khiển Hội Đồng Bộ Tộc, ngược với tất cả
luật lệ thành quốc, quý vị khăng khăng đòi xử tập thể mười
tướng lãnh đã không vớt xác những chiến binh bỏ mạng trong
trận thủy chiến ở vùng đảo Arginuses; một sự bất hợp pháp mà
quý vị công nhận và ân hận về sau. Nhưng lúc ấy, tôi là đại
biểu duy nhất của thành quốc đã dám vạch ra sự vi phạm luật
pháp đó, và biểu quyết chống quý vị. Mặc dù nhiều diễn giả
liên tục đăng đàn doạ ngưng chức và đem tôi ra xử, trong khi
quý vị không ngừng gào la kích thích họ, tôi vẫn thà chịu
nguy nan đứng về phía pháp luật và công lý hơn là theo đuôi
quý vị làm điều bất chính vì sợ gông cùm và tử thần.
Chuyện trên xảy
ra vào thời thành quốc còn dưới chế độ dân chủ. Khi nền
chuyên chính của ba mươi bạo chúa được dựng lên, theo thói
quen gây liên lụy cho càng nhiều người càng tốt khi hành xử
độc ác, họ gọi tôi cùng bốn công dân khác đến dinh Tholos
rồi sai chúng tôi đi Salamine bắt một công dân đối lập tên
là Léon về hành quyết. Vào dịp đó, tôi cũng đã chứng minh,
không phải bằng lời nói mà bằng hành động, rằng tôi xem cái
chết tựa lông hồng, nếu quý vị cho phép tôi dùng lại thành
ngữ đã nhàm tai này, rằng điều quan tâm duy nhất của tôi là
tránh làm chuyện bất công và nghịch đạo, ngay cả quyền lực
kinh khủng của ba mươi bạo chúa lúc ấy cũng không làm tôi
nao núng. Ra khỏi dinh Tholos, tôi về thẳng nhà, trong khi
bốn công dân kia đi Salamine tìm bắt Léon. Nếu chính quyền
tàn bạo kia không bị lật đổ ngay sau đó, sự bất tuân của tôi
chắc chắn đã đưa tôi đến chỗ chết. Điều này, không thiếu gì
người trong số quý vị có thể xác nhận như nhân chứng.
Quý vị có thể
tin nổi chăng là tôi vẫn cứ sống lâu như cho đến nay, nếu
tham gia vào chính trường đồng thời sẵn sàng đạp lên tất cả
để chỉ phục vụ công lý như kẻ toàn thiện? Thật khó lòng,
thưa quý đồng hương; dù là tôi hay ai khác cũng không thể
làm được. Suốt đời, tôi luôn luôn sống như thế trước mắt mọi
người, khi có dịp tham chính cũng như trong quan hệ riêng
tư, không nhân nhượng bất kỳ ai khi công lý bị đe dọa, dù là
bạo chúa hoặc thành phần mà kẻ vu khống tôi cố tình trình
bày như đệ tử
[23].
Tôi chưa hề xưng là thầy của ai, song nếu có ai muốn đàm
thoại với tôi, muốn xem tôi thực hiện sứ mạng của mình như
thế nào, tôi chưa bao giờ để họ thất vọng, bất luận già trẻ
lớn bé. Tôi không thuộc loại người chỉ phát biểu để lấy tiền
và giữ im lặng khi không ai trả thù lao; không phân biệt
giàu nghèo, tôi luôn luôn để mọi người chất vấn, hoặc trả
lời câu tôi hỏi rồi nghe bàn luận, tùy theo sở thích của mỗi
người. Nếu trong số công dân ấy, về sau có kẻ trở thành hoặc
lương thiện, hoặc bất lương, thì tôi cũng không phải là
người đáng được ca ngợi hay quở trách như nguyên nhân, bởi
vì tôi chưa bao giờ hứa hẹn dạy dỗ ai, hay ban phát cho ai
bài học nào cả. Và nếu có kẻ nào khẳng định đã từng nghe hay
học riêng ở tôi chuyện gì ngoài những điều tôi vẫn phát biểu
công khai trước mọi người, thì xin quý vị cứ yên trí rằng
đấy chỉ là chuyện bịa đặt.
Chắc bây giờ quý
vị đã hiểu vì sao nhiều người năng lui tới trò chuyện lâu
dài với Socrate. Tôi đã giải thích rõ, với tất cả sự thực:
đó là vì người ta thích nghe tôi khảo sát những kẻ tưởng
mình thông thái nhưng thực ra chẳng có chút hiểu biết nào,
và nhất định là cảnh tượng đó phải khá thú vị. Và cho tôi
nhắc lại: tôi chỉ hành động như thế để thực hiện mệnh lệnh
mà Thần đã truyền cho tôi qua lời phán, qua mộng triệu hay
các phương tiện khác mà chưa thần linh nào đã dùng để truyền
đạt ý muốn của mình cho người trần. Muốn biết những điều tôi
vừa nói có đúng với sự thực hay không, quý vị có thể kiểm
soát dễ dàng. Bởi vì nếu tôi có khả năng làm thanh niên hư
hỏng và đã từng làm thế trong quá khứ thật, hẳn những nạn
nhân của tôi nay phải nhận ra với tuổi tác rằng những điều
tôi khuyên bảo họ thời trẻ là độc hại, và hoặc họ đích thân
đến tòa đòi trừng phạt tôi, hoặc nếu không muốn tự tay làm
việc ấy, nhờ cha anh hay thân nhân của họ thay mặt đòi trị
tội. Dù sao, tôi thấy rất nhiều người có thể ở trong trường
hợp trên tại đây. Đây là Criton, cùng tuổi và cùng bộ tộc
với tôi, bố của Critobule; rồi Lysanias ở Sphettos, cha của
Eschine; cả Antiphon ở Céphise, bố của Épigenès nữa. Kia là
những người có anh hoặc em thường lui tới với tôi: anh em
Nicostrate với Théodote, con của Théozotidès; anh em
Paralios với Théagès, con của Démodocos; anh em Adimante với
Platon, con của Ariston; anh em Acéantodore với
Apollodore... Và tôi còn có thể nêu tên nhiều người khác
nữa, tất cả đều có mặt. Lẽ ra Mélètos cũng phải mời ít nhất
một người ra làm chứng cho ông ta; và nếu vì y không nghĩ
đến, xin cứ mời bây giờ, tôi cho phép; nếu ông ta có thể đưa
ra một nhân chứng buộc tội, xin cứ tự tiện. Nhưng quý vị sẽ
thấy là ngược lại; họ đều sẵn sàng bênh vực tôi cả, tôi, kẻ
đã làm hư hỏng con em họ, nếu phải tin lời Mélètos và
Anytos. Có thể đúng là những thanh niên bị tôi quyến rũ đều
có lý do để bảo vệ tôi, nhưng còn thân nhân họ mà tôi chưa
hề quyến rũ nổi, tuổi tác lại cao, họ có lý do gì để bênh
vực tôi, ngoài sự ngay thẳng và công chính, ngoài niềm tin
rằng Mélètos gian dối trong khi Socrate tôi nói thực?
Thưa quý công
dân Athènes, như thế tưởng cũng đã đủ. Vì những luận cứ mà
tôi còn có thể dùng để tự vệ đại loại cũng tương tự. Nhưng
trong số quý vị, có thể có người bực mình với tôi, khi nhớ
lại rằng trong một phiên xử ít nguy hiểm hơn, ông ta đã phải
dầm dề nước mắt năn nỉ, van xin các vị thẩm phán, và để họ
động lòng trắc ẩn, mang cả cha mẹ, con cháu, bạn bè ra trình
diện trước tòa, trong khi tôi không làm như thế mặc dù tự
biết đang phải đương đầu với nguy nan lớn nhất. Luẩn quẩn
trong đầu, khác biệt ấy có thể làm ông ta cay đắng, và bực
tức với cách hành xử của tôi, sẽ giận dữ bỏ phiếu kết án.
Tôi không tin rằng có ai mang trong lòng sự ấm ức ấy, song
nếu chẳng may mà có, tôi có thể nói lý với ông ta: này bạn,
tôi cũng có bố mẹ, bởi vì nếu nói như Homère thì tôi sinh ra
từ người chứ không phải từ cây sồi hay tảng đá. Về con cái,
tôi cũng có ba đứa, một đã lớn, hai đứa kia còn nhỏ; tuy
nhiên, tôi sẽ không mang chúng ra đây để xin quý vị xá tội.
Không phải vì ngoan cố ngạo mạn, cũng không phải vì xem
thường quý tòa; vấn đề cũng không phải là tôi gan dạ hay yếu
đuối trước cái chết.
Thật ra, vì danh
dự của tôi, của quý vị và của cả nền cộng hòa nữa, tôi thấy
không nên dùng loại phương tiện đó, ở vào tuổi này và với
tiếng tăm dù hư hay thực của tôi, bởi vì dù sao thì Socrate
cũng còn hơn kẻ phàm phu đôi chút theo ý kiến của số đông.
Nếu trong số quý vị có ai được xem là hơn người ở sự hiểu
biết, lòng can đảm hay bất kỳ một đức hạnh nào khác mà lại
hạ mình xử sự như thế thì quả là đáng xấu hổ; tuy nhiên, sự
thực là tôi thường nhìn thấy lắm kẻ được xem là cao quý làm
nhiều chuyện thấp hèn bất ngờ trước tòa, như thể bị kết án
chết là bất hạnh khủng khiếp nhất, như thể là họ có thể sống
bất tử nếu được tha. Hạng người như thế làm nhục thành quốc,
bởi vì họ làm cho kẻ ngoại thành nghĩ rằng những nhân vật đã
được dân Athènes này xem như đức hạnh nhất, hoặc chọn lựa để
thay họ nhận lãnh các trách vụ và phẩm tước công cộng, thật
ra chẳng khác gì đàn bà. Thưa quý tòa, đấy là điều mà những
kẻ ít nhiều có tiếng tăm như chúng tôi không nên làm để giữ
danh giá; và đấy là điều mà quý vị cũng không nên để cho xảy
ra vì vinh dự của thành quốc, và nếu chúng tôi có lỡ làm,
không nên chấp nhận, mà ngược lại phải trừng phạt rõ ràng
bằng cách kết tội kẻ đã đến đây để mưu diễn các màn kịch
thương tâm kia, và qua đó làm cho thành quốc trở thành lố
bịch, thay vì kết án người bình tĩnh ngồi chờ án lệnh.
Nhưng thưa quý
công dân Athènes, ngoài chuyện danh dự, đối với tôi công lý
còn đòi hỏi rằng sự trắng án không thể đạt được nhờ van xin,
rằng chúng ta không được xin xỏ, mà ngược lại, phải trình
bày sự kiện và thuyết phục các vị thẩm phán. Bởi vì các vị
không dự họp để biến công lý thành một ân huệ, mà để xét xem
thế nào là công chính; quý vị đã tuyên thệ không xét xử tùy
tiện theo lợi quyền hay sở thích mà theo luật lệ. Thế nên
chúng tôi không thể làm cho quý vị quen thói bội thề, và quý
vị cũng không nên tự để vướng vào thói quen đó, nếu không cả
hai bên đều đắc tội với thần thánh. Như vậy, xin quý vị chớ
trông đợi rằng tôi sẽ cầu viện đến loại phương tiện mà tôi
xem là không lương thiện, không công chính, không sùng kính
- nhất là khi đang bị Mélètos ngồi kia buộc tội không tin là
có thần linh. Bởi vì, nếu tôi làm quý vị mềm lòng bằng lời
van xin, và làm quý vị vi phạm lời tuyên thệ, chính lúc đó
mới thật là tôi dạy quý vị sự bất sùng kính, và vì muốn tự
vệ, đã vô tình tự buộc tội rằng mình không tin là có thần
thánh. Nhưng thưa quý vị, sự thật hoàn toàn ngược lại. Tôi
tin thần thánh hơn bất cứ ai trong số những kẻ buộc tội tôi.
Và tôi tin tưởng tự đặt số phận vào tay quý tòa cùng vị Thần
ở đền Delphes, chờ xem quyết định nào là tốt nhất, không chỉ
cho tôi mà cho cả quý vị.
(Hết phần 1)