Cười và nghệ thuật chọc
cười
Có
người bảo cười và nghệ thuật chọc cười là một khoa tâm lý học. Nói
thế cũng không ngoa, sức mạnh của tiếng cười, những câu chuyện cười,
hành động mắc cười như những liều thuốc bổ làm thay đổi những trạng
thái tâm sinh lý, con người và xã hội. Cười là ngôn ngữ chung của
loài người, toàn thế giới. Nó không phân biệt tiếng nói, quốc gia,
tôn giáo, màu da, chủng tộc, ngôn ngữ. “Cười khì” một tiếng, mọi
khác biệt đều tan biến.
Tất cả chúng ta, ai
cũng cười. Các nhà tâm lý học thường gọi tiếng cười vui, cười phá,
cười dòn là tiếng nói của lưỡi vì khi cười chúng ta không thể kiểm
soát được tiếng cười của chúng ta, và âm thanh tự nó bộc phát từ
miệng. Bạn có biết, trẻ em cười 400 lần một ngày, trong khi người
lớn chỉ cười khoảng 15 lần. Tiếng cười trẻ thơ trong sáng và vô tư
biết bao nhiêu. Đàn bà cười nhiều hơn đàn ông, hơn khoảng 126% theo
một bài báo trong tờ Psychology Today.
Cười còn là một hiện
tượng xã hội. Bạn có nhận ra rằng, khi bạn ngồi xem một phim hay vở
kịch hài cùng một người bạn hay người thân, bạn cười nhiều hơn khi
bạn xem một mình. Hiện tượng này gọi là “cái cười hay lây”. Nó
truyền đạt sự cảm thông, là tiếng nói không từ ngữ nối kết con người
với nhau mà không một quyền lực nào trên thế giới làm được. Từ năm
1950, những nhà sản xuất các chương trình hài của TV đã hiểu những
điều này trước tất cả các khoa học gia hay các chuyên gia nghiên cứu
về tiếng cười hay lây. Họ đã bỏ những tràng cười giả vào các chương
trình hay show diễu chọc cười để người dự thính cười theo. Đó là lý
do tại sao các show của Leno, Letterman, and Conan thường được thâu
sẵn với nhiều người dự thính trước khi đưa lên truyền hình. Khi xem
ở nhà chúng ta thấy các dự thính viên cười, chúng ta phát giác ra
rằng chúng ta cũng cười theo. Vì “một nụ cười bằng mười thang thuốc
bổ” nên ai cũng thích cười và được cười vì có những danh hài biết
chọc cười.
Có những ý kiến khác
nhau về nghệ thuật chọc cười.
Có người cho rằng,
chọc cười (tấu hài), Hài Kịch, Độc Diễn Hài (stand-up Comedy) là một
nghệ thuật. Từ thời Hy Lạp cổ, nguyên thủy, Hài Kịch đã là một trong
những thể loại sân khấu dành cho giới trí thức cho tới ngày nay. Nếu
bảo Hài Kịch không phải là một hình thái nghệ thuật sân khấu là nói
dối vì giống như các hình thái nghệ thuật khác nó cũng là một bộ
môn. Bộ môn này chia ra làm nhiều môn phụ như Black Comedy, Blue
Comedy, Character Comedy, Surreal Comedy..v..v
Hài Kịch gây cảm hứng,
khích động, châm chọc, truyền đạt, cảm thông, giúp vui và đôi khi đi
quá đà lấn vào chính trị. Còn một nhánh khác của nghệ thuật choc
cười là Hí Hoạ, Biếm Hoạ (Comic) vẫn bị xem như một hình thái nghệ
thuật thấp -Low Art- dù rằng tính châm biếm, chọc cười của nó tác
dụng rất lớn trên ngành truyền thông, báo chí thế giới.
Người khác lại không
chấp nhận Comedy là một hình thái nghệ thuật. Họ nghĩ rằng nếu phân
tích sâu vào Hài Kịch thì ai cũng thấy điểm mạnh của sự khéo léo,
tài tình, mưu lược trong các hành động, cảnh diễn hay các pha chọc
cười làm khán giả cười ngả nghiêng. Bởi vì chúng ta không thể ngờ
được những cử chỉ thường ngày mà chúng ta hành động lại là chìa khoá
mở ra những kho cười vô tận. Do đó các diễn viên tấu hài thông minh
có thể thấy ngay những kiểu cách lố bịch ấy mà đem chúng lên sân
khấu diễu cợt, tạo nên các trận cười bể bụng. Tuy nhiên nghệ thuật
phải là những gì gây tiếng vang thật sâu, thật xa vào nội tâm con
người, những gì có tính hàn lâm. Nhìn xa hơn, Comedy là một bộ môn
rất giản dị, hời hợt, không có chiều sâu đằng sau nó và có tính rất
thụ động. Mục đích của nó chỉ là mua một trận cười, ngược lại nếu
bạn nhìn nó trong con mắt nghiêm trang, bạn sẽ hủy hoại mất mục đích
chọc cười của nó. Nghệ thuật thường thường là cái gì rất đặc biệt,
và nó chỉ được thưởng lãm bởi những khách thưởng ngoạn rất chọn lọc.
Trong khi comedy dành cho đại chúng, ai cũng trải nghiệm và thấu
hiểu những hành động, tật xấu, cung cách thường ngày được đem ra để
chọc cười, nên không thể xếp nó vào loại nghệ thuật cao được.
Văn hoá và nếp sống
con người Hoa Kỳ chuộng tự do, ưa dân chủ, lạc quan, suy nghĩ tích
cực và thích cười. Nếu nói rằng Hài Kịch thay đổi thế giới thì nói
quá nhưng nó gắn liền với Người Mỹ suốt chiều dài lịch sử. Thật vậy,
Jerry Zoltent, Giáo sư khoa học và truyền thông, đã phát biểu trong
một khoá dạy về Lịch Sử về Hài Kịch của ông rằng: “Chúng ta chính
là những gì chúng ta đã cười nhạo”. Từ thời lập quốc những đề
tài để chọc cười hầu như vây quanh sự khác biệt của chủng tộc và màu
da. Sau này các vấn đề văn hoá và xã hội thành kiến, kỳ thị chủng
tộc, nam nữ, văn hoá, chính trị khác cũng được đưa ra.
Người Nhật có lối “Độc Diễn Tấu Hài” rất đặc biệt được gọi là
Rakugo.
Rakugo là một loại hình nghệ thuật giải trí truyền thống của
Nhật Bản. Người biểu diễn ngồi một chỗ trên sân khấu và độc diễn tấu
hài chỉ với những đạo cụ như là chiếc quạt giấy sensu hay một chiếc
khăn tay tenugui mà không cần di chuyển. Nó có từ thế kỷ 16 nhưng
đến thời kỳ Edo (thế kỷ 17 - 18), loại hình nghệ thuật này mới trở
nên phổ biến và được truyền từ thế hệ này đến thế hệ khác, từ thầy
giáo đến học trò, như một môn nghệ thuật chuyên nghiệp.
Người Việt chúng ta cũng có Độc Diễn Tấu Hài, Biếm Hoạ và Hài Kịch
sân khấu. Trên các sân khấu, Hát Bội, Cải Lương, Chèo Cổ thời xưa
thường có các màn ca diễn của các vai hề chọc cười để khán giả đỡ
nhàm chán hay giúp vui trong lúc thay cảnh trí.
Ở Miền Nam Việt Nam,
thể loại Hài Kịch phát triển hơn rất nhiều so với miền Bắc. Nhưng
theo thời gian, ở phía Bắc, sân khấu Hài Kịch cũng phát triển và sôi
động không kém. Có lẽ Hài Kịch được bắt đầu từ Thoại Kịch. Năm 1960,
khi Trường Quốc Gia Âm Nhạc được đổi tên thành Trường Quốc gia Âm
nhạc và Kịch nghệ, đã mở thêm phân khoa kịch nghệ tăng cường thêm
các bộ môn Hát Bội, Cải Lương, và
Thoại Kịch. Các học viên tốt nghiệp sau này đã trở thành các
danh hài thường có kinh nghiệm và khả năng diễn xuất từ bên Thoại
Kịch mà ra như La Thoại Tân, Xuân Phát, Tùng Lâm, Thanh Hoài,. Còn
một số khác xuất thân từ sân khấu Cải Lương như Bảo Quốc, Kim Ngọc,
Văn Chung.
Sau thập niên 2000 sân
khấu Hài Kịch VN và Hài Độc Thoại hay Độc Diễn Tấu Hài (Stand Up
Comedy) phát triển rầm rộ. Những nghệ sĩ
gạo cội, nghệ sĩ kịch dài đua nhau diễn tấu hài vì kiếm tiền lẹ hơn.
Mỗi đêm có thể chạy sô 3 tụ điểm, tiền thù lao có vài trăm ngàn. Đi
tỉnh thì mấy triệu đồng, lại càng hấp dẫn. Cho nên, người ta thấy
nghệ sĩ Ngọc Giàu lập nhóm với Anh Vũ, Hoàng Sơn với Phương Anh,
Minh Béo với Bình Mập, Cát Phượng - Thái Hòa, Trung Dân - Trung Hải,
Thúy Nga - Thanh Long, Phi Phụng - Thanh Tùng, Bảo Trí - Kim Tuyết,
Tiết Cương - Phi Nga... Các tụ điểm, quán bar và chương trình đại
nhạc hội, gặp gỡ khách hàng, giới thiệu thương hiệu... không khi nào
thiếu tấu hài. Tiểu phẩm hài nở ra như nấm, có khi một tiểu phẩm
diễn đến 5, 7 năm mà vẫn còn ăn khách, coi như hốt bạc dài dài. Có
diễn viên chỉ mới học năm thứ nhất ở Trường Đại học Sân khấu Điện
ảnh TPHCM (khoa diễn viên trung cấp) đã có thể lập nhóm đi diễn tấu
hài.
Tuy
nhiên vì nhu cầu đòi hỏi quá nhiều , dịch vụ cứ đẻ ra cho kịp số
cung mà phẩm chất ngày càng kém dần thì cái gì cũng phải đi tới chỗ
thất bại. Tấu hài ngày càng đi vào chỗ cẩu thả vì nội dung “tào
lao”, thiếu khả năng sáng tác, không dàn dựng trau chuốt, tiết mục
thì quá cũ, lập đi lập lại một cách nhàm chán. Khán giả không buồn
bỏ tiền ra để mua cười nữa.
Đạo diễn
Trần Minh Ngọc nhận xét “Nếu
xét về mặt nghệ thuật, tấu hài là một bộ môn độc đáo, hàm chứa trong
nó tính mỹ học khi tiếng cười đạt đến trình độ thâm thúy, mượn hình
thể diễn đạt ngôn từ, mượn ngôn từ khơi gợi trí tưởng tượng của hình
thể. Lâu nay, các nhóm tấu hài cứ diễn theo tiếng cười sinh học,
nghĩa là tạo hiệu ứng tức thời nhưng không đọng được những điều đáng
để suy gẫm, để thấm thía về sau cho khán giả. Vì sao giá trị tiếng
cười từ tấu hài ngày càng thấp kém, theo tôi, là do tiếng cười không
có trách nhiệm, không trách nhiệm với bản thân người nghệ sĩ và
không trách nhiệm với đời sống xã hội mà sân khấu hài đã được cuộc
sống ban cho. Chính vì thế tính châm biếm cần thiết lại bị xem nhẹ,
thay vào đó là những kiểu chọc cười vụn vặt, cù lét".
Nụ cười không mất tiền
mua mà nó mang lại nhiều lợi lộc. Nó làm người nhận được vui vẻ,
giàu có hơn, lại không làm người nghèo, nghèo hơn. Nó chỉ chiếm một
vài giây thời gian của bạn, nhưng sự lưu lại của nó trong ký ức, đôi
khi là mãi mãi. Tuy nhiên nụ cười không thể mua hay bán được, cho
mượn, xin xỏ hay đánh mất. Tự nó không là gì, không có giá trị gì
cho đến khi bạn cho nó đi, gởi nó tới một ai đó. Những người bận rộn
không có thì giờ để cười. Những người đau khổ, mệt mỏi, buồn chán
không thiết cười. Cho họ một nụ cười của bạn, họ cần hơn ai hết vì
họ không còn gì để cho. Tuy nhiên có người cho rằng không phải lúc
nào cũng cười mà phải biết cười vì cười là một nghệ thuật sống. Nó
phản ảnh cá tính, cảm xúc, tư cách và lối cư xử của bạn. Cười nhạo,
mai mỉa, chọc giận người khác là những nụ cười vô ý thức. Do đó khi
trao tặng ai nụ cười bạn cũng nên trao tặng một nụ cười có ý thức và
thật sự hạnh phúc.
Trịnh Thanh Thủy
|