niệm về mẹ thường không thể tách rời ý niệm về tình thương. Mà tình
thương là một chất liệu ngọt ngào, êm dịu và cố nhiên là ngon lành.
Con trẻ thiếu tình thương thì không lớn lên được. Người lớn thiếu
tình thương thì cũng không "lớn" lên được. Cằn cỗi, héo mòn.
Ngày mẹ
tôi mất, tôi viết trong nhật ký : Tai nạn lớn nhất đã xảy ra cho tôi
rồi! Lớn đến cách mấy mà mất mẹ thì cũng như không lớn, cũng cảm
thấy bơ vơ, lạc lõng, cũng không hơn gì trẻ mồ côi. Những bài hát,
những bài thơ ca tụng tình mẹ bài nào cũng dễ hay, cũng hay. Người
viết dù không có tài ba, cũng có rung cảm chân thành; người hát ca,
trừ là kẻ không có mẹ ngay từ thuở chưa có ý niệm, ai cũng cảm động
khi nghe nói đến tình mẹ.
Những bài hát ca ngợi tình mẹ đâu cũng có, thời nào cũng có.
Bài thơ mất mẹ mà tôi thích nhất, từ hồi nhỏ, là một bài thơ rất
giản dị. Mẹ đang còn sống, nhưng mỗi khi đọc thơ ấy thì sợ sệt, lo
âu... sợ sệt lo âu cho một cái gì còn xa, chưa đến, nhưng chắc chắn
phải đến:
Năm xưa tôi còn nhỏ
Mẹ
tôi đã qua đời!
Lần đầu tiên tôi hiểu
Thân phận trẻ mồ côi.
Quanh tôi ai cũng khóc
Im lặng tôi sầu thôi
Ðể dòng nước mắt chảy
Là bớt khổ đi rồi...
Hoàng hôn phủ trên mộ
Chuông chùa nhẹ rơi rơi
Tôi thấy tôi mất mẹ
Mất cả một bầu trời.
Một bầu trời thương yêu dịu ngọt, lâu quá mình đã bơi lội
trong đó, sung sướng mà không hay, để hôm nay bừng tỉnh thì thấy đã
mất rồi.
Người nhà quê Việt Nam không ưa cách nói cao kỳ. Nói rằng bà mẹ già
là kho tàng của yêu thương, của hạnh phúc thì cũng đã là cao kỳ rồi.
Nói mẹ già là một thứ chuối, một thứ xôi, một thứ đường ngọt dịu,
người dân quê đã diễn tả được tình mẹ một cách vừa giản dị vừa đúng
mức:
Mẹ già như chuối ba hương
Như xôi nếp một, như đường mía lau.
Ngon biết bao
nhiêu!
Những lúc miệng vừa đắng vừa nhạt sau một cơn sốt, những lúc như thế
thì không có món ăn gì có thể gợi được khẩu vị của ta. Chỉ khi nào
mẹ đến, kéo chăn đắp lại
ngực cho ta, đặt bàn tay (Bàn tay? hay là tơ trời đâu la miên?) trên
trán nóng ta và than thở "khổ chưa, con tôi", ta mới cảm thấy đầy
đủ, ấm áp, thấm nhuần chất ngọt của tình mẹ, ngọt thơm như chuối ba
hương, dịu như xôi nếp một, và đậm đà lịm cả cổ họng như đường mía
lau. Tình mẹ thì trường cửu, bất tuyệt; những
chuối ba hương, đường mía lau, xôi nếp một ấy không bao giờ cùng
tận.
Công cha
như núi Thái sơn, "nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra".
Nước trong nguồn chảy ra thì bất tuyệt. Tình mẹ là gốc của mọi tình
cảm thương yêu. Mẹ là giáo sư dạy về thương yêu, một phân khoa quan
trọng nhất trong trường đại học cuộc đời. Không có mẹ, tôi sẽ không
biết thương yêu. Nhờ mẹ mà tôi được biết
được thế nào là
tình nhân loại, tình chúng sinh; nhờ mẹ mà tôi có được chút ý niệm
về đức từ bi. Vì mẹ là gốc của tình thương, nên ý niệm mẹ lấn trùm ý
niệm
thương yêu của tôn giáo vốn
cũng
dạy về tình thương.
Ðạo Phật
có đức Quan Thế Âm, tôn sùng dưới hình thức mẹ.
Em bé vừa mở miệng khóc thì mẹ đã chạy tới bên nôi. Mẹ hiện ra như
một thiên thần dịu hiền làm tiêu tan khổ đau lo âu. Ðạo Chúa có đức
Mẹ, thánh nữ đồng trinh Maria. Trong tín ngưỡng bình dân Việt có
thánh mẫu Liễu Hạnh, cũng dưới hình thức mẹ. Bởi vì chỉ cần nghe đến
danh từ Mẹ, ta đã thấy lòng tràn ngập yêu thương rồi. Mà từ yêu
thương
đi
đến
tín ngưỡng và hành động thì không xa chi mấy bước.
Tây
phương không có ngày Vu Lan nhưng có Ngày Mẹ (Mother's Day) mồng
mười tháng năm.
Tôi nhà quê không biết cái tục ấy. Có một ngày tôi đi với
thầy
Thiên Ân tới nhà sách ở khu Ginza ở Ðông Kinh, nửa đường gặp mấy
người sinh viên Nhật, bạn của thầy Thiên Ân. Có một cô sinh viên hỏi
nhỏ
thầy
Thiên Ân một câu, rồi lấy ở trong
xắc
ra một bông hoa cẩm chướng màu trắng cài vào khuy áo tràng của tôi.
Tôi lạ lùng, bỡ ngỡ, không biết cô làm gì, nhưng không dám hỏi, cố
giữ vẻ tự nhiên, nghĩ rằng có một tục lệ chi đó. Sau khi họ nói
chuyện xong, chúng tôi vào nhà sách, thầy Thiên Ân mới giảng cho tôi
biết đó là Ngày Mẹ, theo tục Tây phương. Nếu anh còn mẹ, anh sẽ được
cài một bông hoa màu hồng trên áo, và anh sẽ tự hào được còn mẹ.
Còn nếu anh mất mẹ, anh sẽ được cài trên áo một bông hoa trắng.
Tôi nhìn lại bông hoa trắng trên áo mà bỗng thấy tủi thân. Tôi cũng
mồ côi như bất cứ một đứa trẻ vô phúc khốn nạn nào; chúng tôi không
có được cái tự hào được cài trên áo một bông hoa màu hồng. Người
được hoa trắng sẽ thấy xót xa, nhớ thương không quên mẹ, dù người đã
khuất. Người được hoa hồng sẽ thấy sung sướng nhớ rằng mình còn mẹ,
và sẽ cố gắng để làm vui lòng mẹ, kẻo một mai người khuất núi có
khóc than cũng không còn kịp nữa. Tôi thấy cái tục cài hoa đó
thật
đẹp và nghĩ rằng mình có thể bắt chước áp dụng trong ngày báo hiếu
Vu Lan.
Mẹ là một dòng suối, một kho tàng vô tận, vậy mà lắm lúc ta không
biết, để lãng phí
đi
một cách oan uổng.
Mẹ là một món quà lớn nhất mà cuộc đời tặng cho ta, những kẻ đã và
đang có mẹ. Ðừng có đợi đến khi mẹ chết rồi mới nói: trời ơi, tôi
sống bên mẹ suốt mấy mươi năm trời mà chưa có lúc nào nhìn kỹ
được mặt mẹ! Lúc nào cũng chỉ nhìn thoáng qua. Trao đổi vài câu ngắn
ngủi. Xin tiền ăn quà. Ðòi hỏi mọi chuyện. Ôm mẹ mà ngủ cho ấm. Giận
dỗi. Hờn lẫy. Gây bao nhiêu chuyện rắc rối cho mẹ phải lo lắng, ốm
mòn, thức khuya dậy sớm vì con. Chết sớm cũng vì con. Ðể mẹ phải
suốt đời bếp núc, vá may, giặt rửa, dọn dẹp. Và để mình bận rộn suốt
đời lên xuống ra vào lợi danh. Mẹ không có thì giờ nhìn kỹ con. Và
con không có thì giờ nhìn kỹ mẹ. Ðể khi mẹ mất mình có cảm nghĩ:
thật
như là mình chưa bao giờ có ý thức rằng mình có mẹ!.
Chiều
nay khi đi học về, hoặc khi đi làm việc ở sở về, em hãy vào phòng mẹ
với một nụ cười thật trầm lặng và thật bền.
Em sẽ ngồi xuống bên mẹ. Sẽ bắt mẹ dừng kim chỉ, mà đừng nói năng
chi. Rồi em sẽ nhìn mẹ thật lâu, thật kỹ để trông thấy mẹ và để biết
rằng mẹ đang còn sống và đang ngồi bên em. Cầm tay mẹ, em sẽ hỏi một
câu ngắn làm mẹ chú ý. Em hỏi: "Mẹ ơi, mẹ có biết không?" Mẹ sẽ hơi
ngạc nhiên và sẽ hỏi em, vừa hỏi vừa cười "Biết gì?" Vẫn nhìn vào
mắt mẹ, vẫn giữ nụ cười trầm lặng và bền, em sẽ nói: "Mẹ có biết là
con thương mẹ không?" Câu hỏi sẽ không cần được trả lời. Cho dù ngươi
lớn ba bốn mươi tuổi ngươi
cũng có thể hỏi một câu như thế, bởi vì ngươi
là con của mẹ. Mẹ và em sẽ sung sướng, sẽ sống trong
ý thức
tình thương bất diệt. Mẹ và em sẽ đều trở thành bất diệt và ngày
mai, mẹ mất, em sẽ không hối hận, đau lòng.
Ngày Vu
Lan ta nghe giảng và đọc sách nói về ngài Mục Kiền Liên và về sự
hiếu đễ.
Công cha, nghĩa mẹ. Bổn phận làm con. Ta lạy Phật cầu cho mẹ sống
lâu. Hoặc lạy mười phương Tăng chú nguyện cho mẹ được tiêu diêu nơi
cực lạc, nếu mẹ đã mất. Con mà không có hiếu là con bỏ đi. Nhưng
hiếu thì cũng do tình thương mà có; không có tình thương hiếu chỉ là
giả tạo, khô khan, vụng về, cố gắng mệt nhọc. Mà có tình thương là
có đủ
hết
rồi. Cần chi nói đến bổn phận.
Thương mẹ là một cái gì rất tự nhiên. Như khát thì uống nước. Con
thì phải có mẹ, phải thương mẹ. Chữ phải đây
không phải là luân lý, là bổn phận. Phải đây là lý đương
nhiên. Con thì đương nhiên thương mẹ, cũng như khát thì đương nhiên
tìm nước uống. Mẹ thương con, nên con thương mẹ.
Con
cần mẹ, mẹ cần con. Nếu mẹ không cần con, con không cần mẹ, thì đó
không phải là mẹ là con.
Ðó chỉ là lạm dụng danh từ mẹ con.
Ngày xưa
thầy giáo hỏi rằng: "Con mà thương mẹ thì làm thế nào?" Tôi trả lời:
"Vâng lời, cố gắng, giúp đỡ, phụng dưỡng lúc mẹ về già và thờ phụng
khi mẹ khuất núi".
Bây giờ thì tôi biết rằng: Con thương mẹ thì không phải "làm thế
nào" gì hết. Cứ thương mẹ, là đủ lắm rồi, đủ hết rồi, cần chi phải
hỏi "làm thế nào" nữa!
Thương
mẹ không phải là một vấn đề luân lý đạo đức. Anh mà nghĩ rằng tôi
viết bài này để khuyên anh về luân lý đạo đức là anh lầm. Thương mẹ
là một vấn đề hưởng thụ. Mẹ như suối ngọt, như đường mía lau, như
xôi nếp một. Anh không hưởng thụ thì uổng cho anh. Chị không hưởng
thụ thì thiệt cho chị. Tôi chỉ cảnh cáo cho anh chị biết mà thôi. Ðể
mai này anh chị đừng có than thở rằng: Ðời ta không còn gì cả. Một
món quà như mẹ mà còn không vừa ý thì họa chăng có làm Ngọc hoàng
Thượng đế mới vừa ý, mới bằng lòng, mới sung sướng. Nhưng tôi biết
Ngọc Hoàng không sung sướng đâu, bởi Ngọc Hoàng là đấng tự sinh,
không bao giờ có diễm phúc có được một bà mẹ.
Tôi kể
chuyện này, anh đừng nói tôi khờ dại.
Ðáng
lẽ
chị tôi không đi lấy chồng, và tôi, tôi không nên đi tu mới phải.
Chúng tôi bỏ mẹ mà đi, người thì theo cuộc đời mới bên cạnh người
con trai thương yêu, người thì đi theo lý tưởng đạo đức mình say mê
và tôn thờ.
Ngày chị
tôi đi lấy chồng, mẹ tôi lo lắng lăng xăng, không tỏ vẻ buồn bã chi.
Nhưng đến khi chúng tôi ăn cơm trong phòng, ăn qua loa để đợi giờ
rước dâu, thì mẹ tôi không nuốt được miếng nào. Mẹ nói: Mười tám năm
trời nó ngồi ăn cơm với mình, bây giờ nó ăn bữa cuối cùng rồi thì nó
sẽ đi ăn ở một nhà khác. Chị tôi gục đầu xuống mâm, khóc. Chị nói:
thôi con không lấy chồng nữa. Nhưng rốt cuộc thì chị cũng đi lấy
chồng. Còn tôi thì bỏ mẹ mà đi tu. "Cắt ái từ sở thân" là lời khen
ngợi người có chí xuất gia. Tôi không tự hào chi về lời khen đó cả.
Tôi thương mẹ, nhưng tôi có lý tưởng, vì vậy phải xa mẹ. Thiệt thòi
cho tôi, có thế thôi.
Ở trên
đời, có nhiều khi ta phải chọn lựa.
Mà không có sự chọn lựa nào
là
không khổ đau. Anh không thể bắt cá hai tay. Chỉ khổ là vì muốn làm
người nên anh phải khổ đau. Tôi không hối hận vì bỏ mẹ đi tu nhưng
tôi tiếc và thương cho tôi vô phúc thiệt thòi nên không được hưởng
thụ tất cả kho tàng quí báu đó. Mỗi buổi chiều lạy Phật, tôi cầu
nguyện cho mẹ. Nhưng tôi không được ăn chuối ba hương, xôi nếp một
và đường mía lau.
Anh cũng đừng tưởng tôi khuyên anh:
không
nên đuổi theo sự nghiệp mà chỉ nên ở nhà với mẹ. Tôi đã nói là tôi
không khuyên răn gì hết -
tôi không giảng luân lý đạo đức - rồi mà!
Tôi chỉ
nhắc anh: mẹ là chuối, là xôi, là đường, là mật, là ngọt ngào, là
tình thương.
Ðể
anh
đừng quên.
Để
chị đừng quên. Để
em đừng quên. Quên là một lỗi lớn:
cũng
không phải là lỗi nữa, mà là một sự thiệt thòi. Mà tôi không muốn
anh chị thiệt thòi,
vô
tình mà bị thiệt thòi,
khờ dại mà bị thiệt thòi. Tôi xin cài vào túi áo anh một bông hoa
hồng: để anh sung sướng, thế thôi.
Nếu có
khuyên, thì tôi sẽ khuyên anh, như thế này. Chiều nay, khi đi học
hoặc đi làm việc về, anh hãy vào phòng mẹ với một nụ cười thật trầm
lặng và thật bền. Anh sẽ ngồi xuống bên mẹ. Sẽ bắt mẹ dừng kim chỉ,
mà đừng nói năng chi. Rồi anh sẽ nhìn mẹ thật lâu, thật kỹ, để trông
thấy mẹ và để biết rằng mẹ đang sống và đang ngồi bên anh. Cầm tay
mẹ, anh sẽ hỏi một câu ngắn làm mẹ chú ý. Anh hỏi: "Mẹ ơi, mẹ có
biết không?" Mẹ sẽ hơi ngạc nhiên và sẽ nhìn anh, vừa cười vừa hỏi:
"Biết gì?" Vẫn nhìn vào mắt mẹ, vẫn giữ nụ cười trầm lặng và bền,
anh sẽ hỏi tiếp: "Mẹ có biết là con thương mẹ không?" Câu hỏi sẽ
không cần được trả lời. Cho dù anh lớn ba bốn mươi tuổi, chị lớn ba
bốn mươi tuổi, thì anh cũng hỏi câu ấy. Bởi vì anh, bởi vì chị, bởi
vì em đều là con của mẹ. Mẹ và anh sẽ sung sướng, sẽ được sống trong
ý thức tình thương bất diệt. Và ngày mai mất mẹ, anh sẽ không hối
hận, đau lòng, tiếc rằng anh không có mẹ.
Ðó là
điệp khúc tôi muốn ca hát cho anh nghe hôm nay.
Và anh hãy ca, chị hãy ca,
em hãy ca
cho cuộc đời đừng chìm trong vô tâm, quên lãng. Ðóa hoa mầu hồng tôi
cài trên áo anh rồi đó.
Anh hãy sung sướng đi.
Nhất
Hạnh (1962) |