"Lửa đắng"
sự lệch pha trong thế cờ cải cách hành chính
(Tham luận đọc tại cuộc tọa đàm về tiểu thuyết
Lửa đắng
của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn do Hội nhà văn Việt Nam tổ chức ngày 05
tháng 9 năm 2011)
Người đọc dễ dàng
nhận thấy, nhân vật chính được Nguyễn Bắc Sơn chăm sóc luôn có tần
số xuất hiện cao trong “Lửa đắng” là Trần Kiên. Khởi đầu sự nghiệp
với tư cách kỹ sư, quản đốc phân xưởng, đến chức vụ Ủy viên dự
khuyết Trung ương Đảng, Chủ tịch UBND thành phố Thanh Hoa, là cả một
quá trình đấu tranh không mệt mỏi để Trần Kiên đưa bằng được ý tưởng
cải cách hành chính của mình vào cuộc sống. Đây là một việc làm
thiết thực, nhằm hạn chế những bất cập do “lỗi cơ chế” gây ra, tạo
nên sự trì trệ sau nhiều năm vận hành theo mô hình cũ. Cái được và
cái chưa được của Trần Kiên trong quá trình thử nghiệm, cũng như
biện pháp ấy liệu có đáp ứng được cả hai điều kiện cần và đủ để thay
đổi hoàn cảnh một cách triệt để hay chỉ là biện pháp nửa vời, đã có
những bài phân tích khá nghiêm túc ngay sau khi “Lửa đắng” ra đời.
Với tư cách người đọc, chúng tôi chỉ muốn nêu vài ý kiến nhỏ về cách
dàn dựng các tuyến nhân vật đối lập nhau của cuốn tiểu thuyết trong
thế cờ cải cách hành chính.
Tập quán luôn là lực cản của mọi sự thay đổi, nhất là sự thay đổi
ấy lại làm phương hại đến những đặc quyền đặc lợi của các quan chức
luôn tự nhận là “đầy tớ dân”. Không dễ gì loại bỏ ngay đặc tính cố
hữu này một khi nó đã ký sinh và phát triển ổn định ở vùng ngoại
biên của hệ ý thức giáo điều, lại luôn được cung cấp nguồn dinh
dưỡng từ những nghị quyết duy ý chí. Người ta nhân danh đủ thứ tốt
đẹp nhằm biến những sai lầm có hệ thống thành chân lý. Mà đã là chân
lý thì đám đông mặc nhiên thừa nhận.
Chẳng biết từ bao giờ, cộng đồng xã hội đã hình thành một dạng văn
hóa vừa có tính phổ quát, vừa có tính cá biệt, là “văn hóa đám
đông”, “văn hóa vô cảm”, “văn hóa thành tích”, “văn hóa ‘dô’”, “văn
hóa phong bì”... Đây chính là thứ tập quán cực kỳ độc hại, lây
lan nhanh, phản ứng tức thì và tàn bạo đối với những ai muốn làm
người lương thiện. Một điều đáng sợ là, nó lại có khả năng biến hình
để thích ứng với sự thay đổi của môi trường xã hội, hơn thế nữa lại
còn bảo tồn được bộ “gene” di truyền từ thế hệ trước sang thế thế hệ
sau, tiếp tục bào mòn phẩm chất dân tộc.
Hải (“Luật đời và cha con”), Liệu, Phó bí thư quận Lâm Du, Lợi,
Trưởng ban tuyên giáo thành ủy, Kiểm, Trưởng ban Tổ chức thành ủy,
Chủ tịch UBND, Bắc, Giám đốc sở Giao thông Công chính, Vũ Sán, Phó
giám đốc sở Quy hoạch, và nhất là Cựu bí thư thành ủy Thanh Hoa -
“Người ngoài hành tinh”, được tác giả miêu tả hết sức sinh động,
tiêu biểu cho thế lực chống đổi mới đến cùng, hoặc chí ít ra, trì
hoãn càng lâu càng tốt để thực hiện phương châm “đục nước béo cò”.
Dàn nhân vật này có thể được xem như là phần “âm bản” của cuốn tiểu
thuyết, Nguyễn Bắc Sơn trình bày các đối tượng ấy như là những kẻ
xanh vỏ đỏ lòng, luôn lấy lợi ích cá nhân làm tiêu chuẩn ứng xử
trong tất cả các mối quan hệ. Xét về mặt cấu trúc cùng sự vận động
nội tại của “Lửa đắng” thì tác phẩm khá thành công, nhưng về mặt
thực tiễn, qua một số hình tượng nhân vật có khuynh hướng lãng mạn,
cải lương thì hình như chưa tương thích với hiện trạng xã hội, mà
điều đáng ngại hơn cả vẫn là sự mất cân bằng trong tương quan lực
lượng.
Đọc “Lửa đắng”, chúng ta chợt nhận ra, có một dòng “văn hóa quan
chức”, một cái phông “quan trí” mà ở đó không nhất thiết những cán
bộ công quyền đang thừa hành nhiệm vụ phải có trình độ học vấn và
khả năng nhận thức tối thiểu để hiểu được thế nào là nhân cách con
người.
Thói quen thích dạy dỗ “quần chúng” bằng những “lời vàng ý ngọc”
tràng giang đại hải của Trưởng ban tuyên giáo Lợi đến mức cử tọa
phải vỗ tay “mời” xuống, tấm bằng tiến sĩ dỏm của Vũ Sán mua ở “Chợ
Giời” hay thạc sĩ Thùy sẵn sàng hiến thân cho Bắc, đổi lấy tài liệu
kỹ thuật ngành giao thông công chính thành phố để làm luận án tiến
sĩ, hẳn không phải là con sâu làm rầu nồi canh.
Về tương quan lực lượng, Kiên chỉ là thiểu số. Anh vừa đơn độc, vừa
không có sức mạnh vật chất, chỉ có ý tưởng và niềm tin. Đối lập với
Kiên toàn những nhân vật có sừng có mỏ. Họ vừa có nội lực thâm hậu
vừa có ngoại lực đủ mạnh kịp thời hãm mọi hành vi “điên rồ” của mấy
chú “ngựa non háu đá” ngay từ lúc còn mới manh nha. Những nhân vật
thuộc dòng “phản lực” này được tác giả khắc họa rất đậm nét cả về
mặt lý thuyết lẫn thực tiễn bởi sự sắc sảo về tâm lý cùng với vô vàn
mưu ma chước quỷ núp dưới danh nghĩa “nghị quyết”, “chủ trương” để
bảo vệ bằng được đặc quyền của các “nhóm lợi ích”. Cựu bí thư thành
ủy, Chủ tịch UBND thành phố, những nhân vật từng giấu mặt trong
“Luật đời và cha con” giờ xuất hiện công khai hoặc bán công khai
trong “Lửa đắng”. Đây là hai quan chức đứng đầu một thành phố lớn,
xung quanh họ là bộ máy giúp việc cồng kềnh, với đầy đủ ban bệ chồng
chéo nhau, hưởng lương từ tiền thuế của dân nhưng giúp dân thì ít mà
“hành” dân thì nhiều. Các vụ bê bối rùm beng trên báo chí như “Thủy
cung Thần Tiên”, vụ chia chác đất đai ở quận Lâm Du, về mặt hình
thức được làm rất đúng quy trình với đầy đủ văn bản pháp lý, khó có
thể phản bác. Sự cố Tổng biên tập Phạm Năng Triển bị bọn đâm thuê
chém mướn tạt acid vào mặt sau khi báo “Thời luận” có loạt bài phanh
phui vụ tham những đất đai, và Trần Kiên bị kỷ luật cách chức Bí thư
quận ủy là bằng chứng không thể chối cãi, phía sau những bộ mặt
tưởng như rất đạo đức, liêm khiết kia là những bàn tay ma quỷ đang
chơi trò phù thủy.
Nếu Cựu bí thư Thanh Hoa - “Người ngoài hành tinh” - chỉ ngồi trong
“màn trướng” chỉ đạo bằng chủ trương, đường lối, thì Chủ tịch thành
phố lại là nhân vật chủ chốt thực thi kế sách chia chác đất đai,
phân bổ dự án và dằn mặt các đối tượng “bất hảo” có ý đồ “chọc
ngoáy” vào công việc chính quyền. “Người ngoài hành tinh” chắc chắn
phải là thành viên của một “nhóm lợi ích” nào đó, có thế lực đủ
mạnh, đảm bảo tuyệt đối an toàn mới dám làm những việc thách đố công
luận, coi pháp luật chỉ là trò trẻ con như phiên tòa phúc thẩm vụ án
“Thủy cung Thần Tiên” xử Cựu phó chủ tịch thành phố Thanh Hoa. Chỉ
cần nghe “Người lơ lớ” tán thưởng sau khi Tòa tuyên án bị cáo Trần
Thanh Định là có thể biết được tầm cỡ của nhân vật từng làm mưa làm
gió một thời này: “Bàn tay ‘Người ngoài hành tinh’ đây. Chỉ ông ta
mới làm được thế. Cho dù không còn đứng đầu thành phố này, nhưng ảnh
hưởng của ông ta, đệ tử của ông ta còn lớn lắm. Ngay cả sau Đại hội
này, nghỉ hưu hẳn, cái đầu ấy vẫn còn được việc cho ta” (trang 592).
Từ đó suy ra, vụ án hành hung Tổng biên tập báo Thời luận không thể
tìm ra chính danh thủ phạm là lẽ đương nhiên. Cả một guồng máy tham
nhũng được đan cài, móc xích với nhau bằng đủ thứ mánh khoe tinh vi
mà “sân sau” của các “đại gia” chính là nơi những ông chủ đầy quyền
lực này chia chác lợi tức tiền tỷ từ những dự án vay vốn nước ngoài.
Ngoài những nhân vật VIP như Cựu bí thư thành ủy Thanh Hoa, chủ tịch
Thanh Hoa, còn có cả bàn tay “mềm” của xã hội đen luôn sẵn sàng
tham gia trò chơi một khi chúng ngửi thấy mùi hấp dẫn của những “dự
án”. “Người lơ lớ” thuộc nhóm này. Phải nói, “Người lơ lớ” là
một sáng tạo của Nguyễn Bắc Sơn với tư cách là nhân vật hư cấu trong
tiểu thuyết hiện đại nhưng lại cực kỳ sinh động. Thật ra, “Người lơ
lớ” xuất hiện không nhiều, và chỉ xuất hiện cùng với Vũ Sán, nhưng
có vẻ như cái bóng của hắn trùm lên một khoảng không gian khá rộng.
Đến đây có thể khẳng định, về một mặt nào đó, “Người lơ lớ” đại diện
cho thế lực siêu hình, đứng trong hậu trường, điều khiển mọi hoạt
động của thành phố thông qua hàng loạt nhân vật có thế lực mà tiêu
biểu là “Người ngoài hành tinh”. Nói cách khác, hắn chính là một thứ
mafia, có tài điều khiển âm binh vốn là cán bộ công quyền, đã thoái
hóa biến chất, trở thành nô lệ của đồng tiền, sẵn sàng dùng quyền uy
và ảnh hưởng của mình cản trở tiến trình phát triển xã hội, kể cả
nhúng tay vào tội ác. Chân dung tay “Bố già” này hiện lên khá rõ qua
thứ ngôn ngữ đặc trưng của hắn : “Cờ đến tay rồi. Đây là nước cờ
thứ ba trong ván cờ của tôi. Và lần này, ông phải thắng. Tôi chưa đi
hỏng nước nào” (trang 232).
Mặt khác, qua những đoạn miêu tả “Người lơ lớ” gặp gỡ bàn bạc và dạy
dỗ Vũ Sán mưu chước để leo dần lên nắm các chức vụ cao trong bộ máy
quản lý nhà nước, người đọc chợt giật mình nhận ra nguy cơ tiềm ẩn
của thế lực ngoại bang đang từng bước phá hoại sự ổn định xã hội.
Chúng tiến hành kế hoạch một cách bài bản, nắm chắc những nhân vật
chủ chốt, trước hết thâm nhập vào lĩnh vực kinh tế với đủ mưu mô
thâm hiểm, sau đó sẽ thao túng chính trị, bởi chúng đã nắm được tử
huyệt đối phương, ấy là bệnh tham nhũng. Hội chứng
tham nhũng chính là môi trường thuận lợi dẫn dụ những ông khách
không mời như “Người lơ lớ” vào nhà. Vũ Sán chỉ là một trong
những “đối tác” của hắn. Qua mấy lần gặp gỡ giữa Vũ Sán và “Người lơ
lớ”, bạn đọc càng rõ hơn, tên mafia “nước lạ” này có nhiều “kênh”
tiếp xúc với các đại gia bản địa, trong đó có “Người ngoài hành
tinh”:
“Ông vận dụng sai bài học. Chớ có mon men đến nhân vật ấy. Bởi
mấy lẽ. Một là ông ta vô cùng cứng rắn, khó chơi. Gần như không thể
tiếp cận. Hai là, cái ghế Phó giám đốc Sở, không phải là đối tượng
ông ta quan tâm. Chỉ biết thôi. Cấp trưởng thì ông ta phải cân nhắc
kỹ đấy. Vì thế, ông chỉ cần đột kích vào ông Cận - Trưởng ban Tổ
chức thôi” (...) (trang 233); “Ông có biết vì sao tôi không
nói tên ông ấy mà cứ gọi là “Người ngoài hành tinh không”? Ai cũng
biết ông ta. Nhưng không phải ai cũng biết đầy đủ về ông ta. Cái
phần không đầy đủ về ông ta, càng ít người biết càng tốt (...) Việc
ông phải giúp tôi bây giờ, chính là nhanh chóng tiến hành các thủ
tục hành chính ở các cấp, các ngành, sao cho chúng tôi được giấy
phép đầu tư một khu công nghiệp nữa, càng sớm càng tốt. Chúng tôi
phải đón đầu trước khi nước ông vào WTO...- Ngừng một lúc, Người lơ
lớ nói thêm,- trong vòng một tháng, ông sẽ chễm chệ ngồi vào ghế Phó
giám đốc...” (trang 330)
Bài học tác giả nêu ra rất thiết thực, đáng cho chúng ta phải nghiêm
túc suy nghĩ, nếu không đủ bản lĩnh nhìn lại mình, rất có thể Việt
Nam bị các tập đoàn kinh tế nước ngoài chi phối, biến đất nước ta
thành bãi rác khổng lồ, gần 90 triệu dân con Lạc cháu Hồng sẽ trở
thành những kẻ làm thuê vĩ đại trong khi môi trường bị hủy diệt bởi
nạn ô nhiễm, kể cả ô nhiễm xã hội, chính trị.
Một lực cản nữa trong quá trình cải cách và hội nhập là sức ỳ từ sự
giáo điều, bảo thủ của những nhân vật từng nắm quyền lực tối cao,
tuy đã nghỉ hưu nhưng phạm vi ảnh hưởng vẫn còn rất lớn, dẫn đến
tình trạng, chỉ một câu nói hoặc một cái lắc đầu là cả một kế hoạch
sắp sửa được thực thi hoặc đang vận hành suôn sẻ bỗng chốc tan thành
mây khói. Điển hình cho mẫu nhân vật này là “Cụ”. “Cụ” là nhân
vật phiếm chỉ, là một người những cũng có thể là một nhóm người.
Cũng như “người lơ lớ”, “Cụ” xuất hiện không nhiều, nhưng đây là một
“ông lớn” có tiếng nói quyết định, nhất là đối với những vấn đề
thuộc tầm vĩ mô. Đã không chỉ một lần “Cụ” còn cho gọi cả Tổng bí
thư đến văn phòng để uốn nắn quan điểm “lệch lạc”. Đây là ý kiến
của “Cụ” khi Tổng bí thư đặt vấn đề cần thiết phải cải cách hành
chính: “Đồng chí nói thế, tức là hệ thống chính quyền, trước khi
đồng chí lên làm Tổng bí thư chưa hoàn thiện chứ gì?” (trang
219). Sự việc càng trở nên nghiêm trọng khi ông Trân đồng ý về
nguyên tắc với đề án bí thư kiêm chủ tịch của Trần Kiên: “Đồng
chí cho thí điểm bí thư kiêm chủ tịch này. Rồi lại tổ chức trưng cầu
ý dân nữa chứ? Đồng chí có tính đến việc những kẻ quá khích, các
phần tử cấp tiến lợi dụng để lái theo ý đồ của họ, đòi quyền lợi
chính trị không? Lại còn các lực lượng thù địch nữa. Nó sẵn sàng đưa
chiêu bài dân chủ, nhân quyền để phá ta (...), bằng mọi cách phải
giữ được ổn định chính trị. Thế mà đồng chí lại xới chuyện ấy ra...”
(trang 594). Nhân danh sự ổn định chính trị, “Cụ” cảnh báo vị tân
Tổng bí thư: “Đồng chí yên tâm, nhưng chúng tôi không yên tâm.
Đảng không yên tâm” (trang 594).
Vậy “Cụ” là nhân vật như thế nào? Chỉ cần lướt qua cuộc trao đổi
giữa ông ta với Tổng bí thư là người đọc có thể hiểu được bản chất
sự việc. Trước hết “Cụ” dị ứng với bất cứ sự thay đổi chủ trương,
đường lối nào của những người kế nhiệm. Đơn giản là vì nó trái với
lý thuyết kinh điển của chủ nghĩa Marx. Xét lại Marx tức là phủ nhận
Chủ nghĩa xã hội. Đây là việc làm tối kỵ đối với những người “cộng
sản chân chính”. Lại nữa, lịch sử Đảng từng viết, các “Cụ” đã vận
dụng rất thành công chủ nghĩa Marx vào thực tiễn cách mạng Việt Nam,
bước đầu xây dựng chế độ mới, “dân chủ gấp triệu lần tư sản” như
Lenin nói, cho dù các anh cố tình kéo lùi tiến trình ấy bằng cụm từ
“định hướng”, thì hơn nửa thế kỷ qua, nó vẫn là niềm tin thiêng
liêng của các thế hệ cách mạng tiền nhiệm. Những sáng kiến cải cách
theo kiểu Trần Kiên có khác gì công khai chỉ trích các “Cụ” trước
đây sai lầm, phủ nhận công lao to lớn của Đảng, mà không biết rằng,
Đảng có nguyên tắc tập thể lãnh đạo, Nghị quyết của Đảng là “chân
lý”.
Nguyên nhân thì có nhiều nhưng cái chính là bởi “Cụ” chưa thể thay
đổi nhận thức để tiến kịp với quá trình vận động xã hội. Hơn nữa sẵn
“thói kiêu ngạo cộng sản”, cho rằng chỉ có mình là ”duy nhất đúng”,
nên “Cụ” thường chỉ tiếp cận với thông tin một chiều, hoặc nửa vời
do những “nhóm lợi ích” cung cấp. Bọn này luôn có biệt tài biến “Cụ”
thành một thứ “ngoáo ộp” để trục lợi. Về một mặt nào đó, có thể
nói, nhân vật “Cụ” lúc này đã trở thành đối tượng cản trở công cuộc
cải cách hành chính, một khâu vô cùng quan trọng trong tiến trình
xây dựng một xã hội dân chủ, công bằng, văn minh, thượng tôn pháp
luật của vị Tổng bí thư năng động: “Cứ cái lối kỳ đà cản mũi thế
này thì không thể làm việc được. Không nói về thái độ. Anh ấy nhiều
tuổi thế, lại vốn là cấp trên của mình (...) Gần như anh ấy phản đối
hầu hết những việc mình làm. Tại anh ấy thiếu thông tin? Hay còn do
hạn chế trong khả năng phân tích, đánh giá tình hình và xu hướng
thời đại? Tại không còn khả năng sáng suốt trong tư duy nên cứ dựa
vào kinh nghiệm cũ để xem xét tình hình mới” (trang 598).
Từ hai nhân vật quan trọng, một tuy đã thoái vị nhưng vẫn còn canh
cánh bên lòng nỗi lo thế hệ đàn em đi chệch đường lối, khi cần, sẵn
sàng “tái xuất giang hồ”, quyết tâm giữ vững Chủ nghĩa xã hội, một
là xã hội đen, dù nằm trong bóng tối, nhưng thế lực đang từng bước
phình to, lặng lẽ điều hành phía hậu trường, thao túng cả những quan
chức cao cấp, thọc tay vào không ít dự án tầm cỡ quốc gia, ta có thể
thấy, công cuộc đổi mới sẽ còn gặp nhiều trở ngại. Những nhà cải
cách như Tổng bí thư Trân, chủ tịch Thanh Hoa Trần Kiên sẽ còn phải
đối đầu với vô vàn khó khăn trong tương lai. Đây cũng chính là điều
dự báo của “Lửa đắng”...
Chí Linh, 23 / 8 / 2011
ĐVS
*
Tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn, NXB Lao động, 2008
|