Cái tin ca
sĩ hải ngoại Tuấn Vũ, một biểu trưng của dòng nhạc “sến” Sài Gòn
cũ, làm một hơi 7 đêm diễn chật cứng người ở Hà Nội thật đáng
ngẫm nghĩ. Bảy đêm đó không ở một phòng trà tồi tàn, mà công
diễn tại Nhà Hát lớn Hà nội, nơi được xem là Carnergie Hall, một
thánh đường âm nhạc của Việt Nam.
Không phải chuyện đùa!
Xin khoan trách tôi có ý miệt thị vì đã dùng chữ “sến” ở đây.
Với tôi, “sến” hay “sang” chỉ là khái niệm rất chủ quan. Hay nói
theo ngôn ngữ marketing hiện đại, để chỉ các phân khúc âm nhạc
khác nhau dành cho những đối tượng công chúng khác nhau. Hồi đó
ở Sài Gòn, các osin (tiếng Nhật (おしん)
người giúp việc nội trợ, con ở, ở đợ...) nhà nghèo, đi gánh nước
mướn thường tụ tập ở vòi nước công cộng (phông ten nước) để buôn
chuyện, nên mới có danh từ “Ma ri đờ la Phông ten” để trêu chọc
họ. Lại có cô đào Marie Schell mới nổi, nên người Sài Gòn gọi
tắt họ là Mari Sến cho vui cửa vui nhà. Chính các osin hay giới
bình dân thời đó là thính giả trung thành của một công thức âm
nhạc: bolero hay rumba, diễn đạt bằng âm hưởng dân ca luyến láy,
giọng mũi thì càng tốt.
Âm nhạc ấy, nhiều người gọi là “nhạc sến” theo nghĩa miệt thị
chê bai. Nhưng nó vẫn sống, sống dai dẳng hơn nửa thế kỷ. Nó
vượt qua những cách biệt về văn hóa, địa dư để làm một hơi 7 đêm
diễn kỷ lục ở “Opera House” Hà Nội. Kỷ lục này, các maestro âm
nhạc bác học ắt phải thèm muốn ganh tị.
Dù “sến” hay “sang”, muốn sống được, âm nhạc đó phải đi vào lòng
người. Không ai có thể bắt một cô sen, anh xích lô máy… phải
thổn thức, trầm ngâm với những cung bậc theo kiểu: “mộng về
một đêm trăng thanh, anh thì thầm ngày đó yêu em” hay
“đêm mờ trăng úa làm vỡ hồn ta” được.
Nó cực kỳ ngượng nghịu và khiên cưỡng như ép Beethoven phổ nhạc
thơ Tú Mỡ (?). Nhạc “sến” sống lâu vì nó là nỗi buồn, mong nhớ,
thổn thức của giới bình dân Nam bộ theo kiểu: “ước gì nhà
mình chung vách, ước gì mình đừng ngăn cách, hai đứa mình thức
trắng đêm nay”…
Hay có vần có điệu như thế này: “Con đường xưa em đi, vàng
lên mái tóc thề, ngõ hồn nghe tái tê. Anh làm thơ vu quy, khách
qua đường lắng nghe chuyện tình ta đã ghi”…
Cứ vậy mà yêu đương, mà nhung nhớ, mà nghêu ngao câu vọng cổ nối
tiếp bằng điệu bolero mùi mẫn… Người trí thức có thể không thích
nó, nhưng cũng không đến mức ghét bỏ nó thậm tệ.
Vì nó thật, dù không “sang”!
Những tình cảm rất thật thà và bình dân đó, dễ dàng bị các bậc
“nhạc phiệt” chụp cho cái mũ hạ lưu. Hay tệ hơn, việc “anh khoét
bức tường, anh qua thăm em” là quan hệ nam nữ bất chính, thiếu
rèn luyện tu dưỡng… gì gì đó.
Nhưng nói gì thì nói, âm nhạc đó vẫn sống với quần chúng. Nó làm
được điều mà cái gọi là “âm nhạc hàn lâm” thúc thủ, là sự yêu
mến và tồn tại trong tâm thức người nghe nhạc. Nó không bị bó
khuôn bởi những công thức tình yêu kiểu anh bộ đội thì phải yêu
chị công nhân, cậu thanh niên xung phong phải yêu cô dân công
tải đạn. Và hễ yêu nhau thì phải nắm tay tăng gia sản xuất, xây
dựng đất nước đẹp giàu.
Những công thức ấy tốt, mẫu mực! Nhưng tình yêu thì từ chối mọi
khuôn dạng. Tình yêu không cần đo ni đóng giày cho mực thước. Âm
nhạc cũng thế, nhất là nhạc tình.
Cái gọi là “âm nhạc cổ điển đương đại Việt” cũng thất bại với
điều mà “Tôi yêu tiếng nước tôi”, “Màu tím hoa sim”… và vô vàn
ca khúc khác đã làm được là đẩy dân tộc tính lên tầm nhân loại.
Thật vậy, hãy nghe lại các kiệt tác Mazurka, Polonaise,
Berceuse… của Chopin để thấy âm hưởng dân ca Ba Lan đầy ắp trong
đó, một cách hoa mỹ và sang trọng. Rất nhiều ví dụ như thế để
thấy: đúng như người ta nói, “âm nhạc cổ điển bắt nguồn từ nhân
dân”, từ “tiếng mẹ sinh từ lúc nằm nôi”, để cùng “khóc cười theo
vận nước nổi trôi”. Bằng cách đó, nhân loại có một nền âm nhạc
cổ điển bất tử, vượt ra khỏi ranh giới không gian, địa lý, thời
gian. Nói dân tộc tính mang tầm nhân loại là vậy!
Tính dân tộc cao vòi vọi đó, người ta không thấy trong những bản
concerto nhạt nhẽo như “Quê ta vào mùa”, bản hợp xướng “Cánh
đồng năm tấn”, giao hưởng dành cho đàn tranh… mà người ta rổn
rảng gọi đó là cổ điển đương đại Việt.
Thời chiến, người ta cần những âm nhạc ấy, để “xốc” lại tinh
thần. Thời bình đã hơn 30 năm, những cảm xúc ấy trở nên thừa
thãi, thậm chí vô duyên. Người ta quay về với những tình tự rất
giản dị theo kiểu “nhà nàng ở cạnh nhà tôi”, đục tường khoét
vách để tình tự cùng nhau (cho nó nhanh và giản tiện)… Anh xích
lô thì thích mời chị osin đi ăn bún ốc chiều cuối tuần, thay vì
diện tuxedo đi nghe hoà nhạc cổ điển. Công chúng bình dân có
khẩu vị giản dị của mình, họ ghét sự pha trộn lung tung. Thêm
một lý do để “nhạc sến” lên ngôi, lấp đầy khoảng trống vô vị và
giả tạo mà các “dự án âm nhạc” ầm ĩ không làm được.
Âm nhạc đích thực thời nào cũng thế, phải mang hơi thở của đời
sống. Âm nhạc đích thực không túm cổ, điểm mặt quần chúng để
mắng mỏ: “anh không nghe tôi là tai anh hỏng”. Nhạc “sến” đã
đồng hành với người dân, hít thở cùng họ qua nhiều thập niên. Nó
vẫn sống, mặc dù chưa bao giờ vươn đến tầm nhân loại.
Thật thì sống, đẹp mà giả tạo thì chết yểu!
Đó là câu trả lời rất rõ ràng của công chúng phía Bắc qua bảy
đêm diễn cháy vé vừa qua.
nguồn:
http://www.drnikonian.com/2011/01/01/vi-sao-%E2%80%9Cnh%E1%BA%A1c-s%E1%BA%BFn%E2%80%9D-v%E1%BA%ABn-con/
Dr. Nguyễn Văn Tuấn: Bàn về nhạc sến
Tôi không phải là fan của nhạc sến, nhưng thỉnh thoảng vẫn nghe
nhạc sến. Thật ra, tôi thấy rất khó phân biệt đâu là nhạc sến,
và đâu là nhạc sang, bởi vì lằn ranh quá mong manh, nhất là
trong bối cảnh âm nhạc Việt Nam. Hôm nay thấy trên báo Sức khỏe
và Đời sống, cơ quan ngôn luận của Bộ Y tế, có bài “Nhạc sến
biến dị” của Vương Tâm bàn về nhạc sến thời trước 1975 ở trong
Nam. Chúng ta phải ngạc nhiên một tờ báo y tế của Bộ Y tế lại
quan tâm đến … nhạc sến! Cũng là một bài báo lạ.
Nhưng trước hết, chúng ta cần phải biết “sến” là gì và nhạc sến
là loại nhạc nào? Trong bài viết, tác giả không trả lời hai câu
hỏi đó. Thay vào đó, tôi để ý đến đoạn như “Riêng dòng nhạc Sến,
những điệu thức Bolero, Ballade... gắn với nội dung lời ca bi
lụy, thất tình, đau khổ về số phận trớ trêu của kiếp nghèo, tập
trung vào những chia ly và mất mát trong tình yêu. Lời hát não
nề, than vãn cầu mong được bù đắp. Nhạc thì được phát triển giàu
chất tự sự lê thê, buồn bã khai thác âm hưởng cổ nhạc theo hướng
yếm thế, ru ngủ lòng người tạo nên cảm giác chán chường bế tắc.”
Tôi thấy một đoạn văn ngắn này có nhiều vấn đề cần phải xem xét
lại. Trước hết, tôi không hiểu “điệu thức” là gì. Còn nhạc thì
làm sao giàu chất tự sự được? Có lẽ tác giả muốn nói đến ca từ
giàu chất tự sự chăng?
Điều làm tôi ngạc nhiên là tác giả cho rằng nhạc sến khai thác
cổ nhạc! Nên nhớ rằng cổ nhạc như vọng cổ viết theo điệu ngũ
cung (hò, xự, xang, xê, cống -- tương đương với ngũ hành là kim,
mộc, thủy, thổ, hỏa), không phải như loại “tân nhạc” với thể
điệu boléro có 7 nốt (do, re, mi, fa, sol, la, si). Mấy năm sau
này tôi thấy có nhạc sĩ (như Minh Vy chẳng hạn) có công soạn tân
nhạc nhưng mang âm điệu ngũ cung (như ca khúc Vọng cổ buồn chẳng
hạn), và theo tôi đó là một nỗ lực rất đáng khen và khuyến
khích.
Còn tác giả viết nhạc sến là những bài có điệu boléro, ballade,
… chính là lấy từ chữ của một bài viết trên Thanh niên vào năm
2005. Trong bài báo trên tờ Thanh niên, tác giả Hà Đình Nguyên
viết: “Chưa có một quy định "chuẩn" nào để phân biệt bản nhạc
này thuộc loại "sến", bản kia không "sến" nhưng không biết do
đâu mà hầu như tất cả các bản nhạc được sáng tác trước 1975 -
nhất là những bản có điệu boléro, rumba, ballade... đều bị quy
là nhạc sến (tiếng "sến" được hiểu theo nghĩa dè bỉu, mỉa mai,
khinh thị...).”
Nếu những cho rằng chia li và mất mát trong tình yêu là “sến”,
thì tôi không biết tác giả có xem nhật kí của Bác sĩ Đặng Thùy
Trâm là sến không? Tôi e rằng định nghĩa “sến” của tác giả chưa
ổn mấy. Thật vậy, nếu định nghĩa theo nội dung (như đau khổ về
số phận, trớ trêu của kiếp nghèo, những chia ly và mất mát trong
tình yêu) thì tôi nghĩ một số bài “nhạc đỏ” cũng có thể xem là …
sến, vì cũng có những chia li, nhưng trắc trở trong tình yêu,
thân phận trong những bài “nhạc cách mạng”.
Điều làm tôi cực kì ngạc nhiên là tác giả liệt kê ca khúc Giết
người trong mộng của nhạc sĩ Phạm Duy vào hàng nhạc sến! Không
hiểu tác giả bài viết có biết qua hay có nghe qua ca khúc này
chưa mà nói đó là một bài nhạc sến. Xin nói cho tác giả biết
rằng ca khúc này thật ra là Phạm Duy phổ từ thơ của Hàn Mặc Tử
đấy. Trong bài Hành khất, thi sĩ Hàn Mặc Tử viết:
Làm sao giết được người trong mộng
Để trả thù duyên kiếp phụ phàng ?
và nhạc sĩ tài hoa Phạm Duy lấy hai câu này để viết thành một ca
khúc rất hay theo nhịp 4/4. Bài đó rất thịnh hành thời trước
1975. Tôi chưa nghe ai nhận xét rằng đó là một bài nhạc sến cả.
Tưởng cần nhắc lại rằng trước đây cũng có một ông nhạc sĩ trong
nước (là con của cụ Nguyễn Xiển) viết rằng ca khúc Mùa thu chết
của Phạm Duy là xuyên tạc cách mạng tháng 8! Chưa hết, ông nhạc
sĩ này còn viết rằng Phạm Duy từng là bộ trưởng văn hóa thời
Nguyễn Văn Thiệu! Đúng là “hết ý”. Hình như mấy ông viết mà
không chịu tìm hiểu hay làm nghiên cứu về chủ đề mình viết.
Đến đây thì chúng ta cần phải đặt câu hỏi “sến” là gì? Giáo sư
Cao Xuân Hạo giải thích nguồn gốc chữ sến như sau: "Theo tôi,
gốc của từ ‘sến’ phải bắt đầu từ chữ ‘sen’ trong nghĩa con sen,
là đứa ở, con ở. [...] Từ ‘sen’ đọc trại thành ‘sến’ bởi sự
khinh bỉ, là tầng lớp thấp, văn hóa kém. Còn nếu ứng dụng vào
văn chương, nghệ thuật thì ám chỉ khẩu vị thấp hèn, ít có giá
trị. Bàn riêng về chữ ‘sến’ trong ‘nhạc sến’, tôi nghĩ nghĩa gốc
cũng vậy, không thay đổi nhiều lắm". Có thể xem thêm bài của
Hoàng Phủ Ngọc Phan để biết thêm “câu chuyện”.
Báo Thanh Niên viết tiếp: "[…] Thôi thì, hễ
loại nhạc nào mà các chị gánh nước mướn, các anh đạp xích lô,
thợ thuyền (gọi chung là giới bình dân) khoái hát thì... đó là
“nhạc sến”! Thật vậy, chúng ta chưa có một định nghĩa hoàn chỉnh
nào để phân định rạch ròi giữa nhạc sến và nhạc sang. Trước năm
1975, người ta ngầm hiểu với nhau rằng “nhạc sến” chỉ những ca
khúc “bình dân”, với điệu nhạc như vừa nói trên (boléro, rhumba,
ballade, có khi cả slow), lời nhạc đơn giản đi thẳng vào những
câu chuyện tình cảm éo le, tình nhân xa nhau (em thì ở “hậu
phương”, còn anh ra “tiền tuyến”), hay chuyện cha mẹ không đồng
ý cho cưới vì anh nghèo mà em thì giàu sang, v.v…
Theo tôi, nhạc sến có 3 đặc điểm chính như
sau: nhạc điệu đơn giản, cách hát thì sướt mướt, và lời giản dị.
Đặc điểm thứ nhất thì quá rõ ràng, vì phần lớn những bài ca mà
người ta cho là sến thường dễ chơi. Chỉ cần một cây guitar là
đủ. Còn âm điệu thì chỉ cần một hợp âm cũng đủ, hay nhiều lắm là
3 hợp âm. Thử so sánh bài Người yêu cô đơn với bài Áo anh sứt
chỉ đường tà thì thấy bài nào dễ chơi hơn!
Đặc điểm thứ 2 là cách hát thường ngọt ngào,
sướt mướt, và đau khổ. Không có cách diễn này thì không phải là
nhạc sến. Nghe Chế Linh, Thanh Tuyền, Phương Dung, Hoàng Oanh,
Thanh Thúy, v.v… thì sẽ thấy đặc tính này. Riêng Thanh Thúy mà
ca nhạc của Trúc Phương thì ôi thôi nói mùi mẩn làm sao (và sến
nữa)!
Đặc điểm thứ 3 có lẽ là “lợi hại” nhất là lời
ca đơn giản, đi đẳng vào vấn đề. Nhạc sến không có những câu
triết lí cao siêu, mà toàn là những câu chữ ngay cả anh tài xế
xích lô và chị bán hàng cá có thể hiểu được:
Tại anh đó nên duyên mình dở dang
em nào mộng mơ quyền quý cao sang
hay
Một hôm tôi đên tìm em
để từ giã lên đường
Gửi lại phố phường
chuyện đôi mình thương mai xa cách ngàn
phương
Cuộc đời sương gió,
chiến chinh nơi miền xa qua những vùng xa
lạ quá
Quê hương bao la,
những chiều đóng quân ven rừng,
gặp hoa trắng ngày xưa thương em nói sao
cho vừa
(bài Người em xóm đạo)
Làm sao bảo anh xích lô và chị bán bún mắm
hiểu được nhưng câu như sau:
Ta thấy em trong tiền kiếp với mặt trời lẻ
loi
hay
Ôm lòng đêm nhìn vầng trăng mới về
nhớ chân giang hồ
Ôi phù du
từng tuổi xuân đã già
một ngày kia đến bờ
đời người như gió qua
hay
Từ giã hoàng hôn trong mắt em
tôi đi tìm những phố không đèn
Thật ra, có mấy người gọi là (hay tự xưng là)
“trí thức” hiểu được những câu trên? Tôi nghĩ không nhiều đâu.
Có thể họ nghĩ rằng họ hiểu, nhưng trong thực tế thì họ không
hiểu. Có phải viết ra những câu chữ làm người ta phải vò đầu bức
tóc để suy nghĩ nó có nghĩa là gì là sang chăng? Tôi nghi ngờ
lắm.
Người ta tưởng rằng phải dùng từ ngữ của Tây,
của Tàu thì mới sang, còn nói thẳng như người Nam bộ là … sến.
Đã có quá nhiều người nói những danh từ sang, những thuật ngữ
khoa học, nhưng nếu hỏi thật thì có bao nhiêu người nói những
thuật ngữ đó hiểu họ nói cái gì hay hiểu thuật ngữ đó có nghĩa
là gì. Kinh nghiệm của tôi cho thấy con số hiểu không nhiều đâu.
Nói đến đây tôi nhớ đến ngày xưa khi học toán, thầy cứ giảng
“tuyến tính” và chúng tôi cứ cấm đầu cấm cổ nói “tuyến tính” mà
chẳng hiểu nguồn gốc của thuật ngữ này. Đến khi sang đây, sách
tiếng Anh viết rõ ràng là straightline (đường thẳng). Ôi, dễ
hiểu làm sao! Đường thẳng thì nói huỵch tẹt ra là đường thẳng,
mắc mớ gì mà nói tuyến tính để làm đau đầu học trò? Đọc sách
Kinh Dịch của người Việt dịch tôi chẳng hiểu gì, nhưng đọc sách
dịch của người Tây phương dịch thì rất dễ hiểu. Nhạc sến có ca
từ đơn giản đi thẳng vào vấn đề, và theo tôi xu hướng đó không
có gì là có hại cả. Vậy thì xin đừng trách sến nhé!
Trong bài báo trên Sức khỏe và Đời sống, tác
giả nói đến ảnh hưởng tiêu cực của nhạc sến như sau: “Những nỗi
đau yếm thế, cô đơn và than vãn trong nghèo túng là màu sắc điển
hình cho dòng nhạc Sến đã làm ảnh hưởng tới tâm lý người nghe và
làm thui chột những khát vọng lớn lao và hướng tới tương lai.”
Nhưng rất tiếc tôi không thấy tác giả trưng bày bằng chứng cho
câu phát biểu này. Theo tôi thì nhạc sến cũng có công làm giàu
ngôn ngữ Việt đó chứ. Xin dẫn chứng một vài bài:
Con đường xưa em đi
vàng lên mái tóc thề
ngõ hồn dâng tái tê
anh làm thơ vu qui
khách qua đường lắng nghe
chuyện tình ta đã ghi
(bài Con đường xưa em đi)
hay
chiều nào nâng li bôi
tình vừa mới chấp nối
chia li mà không nói nhau một lời
để rồi bao năm sau
phong sương mòn vai áo
nhớ cố nhân muốn tìm tạ lòng nhau
(bài Chuyện đêm mưa)
cũng có những ca từ trữ tình ra phết đó chứ.
Đọan này của tác giả làm tôi sợ nhất: “Các nhà quản lý văn hóa
của ta rất cân nhắc trong việc cấp phép cho các ca khúc này được
phổ biến ở Việt Nam. Nhưng đây là chỉ cấm đối với các ca sĩ
trong nước chứ các chương trình lậu ở hải ngoại hàng ngày vẫn
được đưa về.” Nghe cứ như là thời bao cấp. Câu phát biểu còn hàm
ý kiểm soát và quản lí tư tưởng văn nghệ của người dân. Nếu tư
tưởng là tự do hoạt động cao quí nhất của con người thì khống
chế và kiểm soát tư tưởng là một hành động bỉ ổi nhất, bởi vì
hành động đó làm cho người ta trở thành nô lệ (do nô lệ là người
mất tự do tư tưởng). Có lẽ tác giả nghĩ rằng phải kiểm soát định
hướng sáng tác, cơ quan tuyên truyền bảo phải thích hoặc ghét
cuốn sách nào, khúc nhạc nào, phim nào, thì người dân sẽ thích
hoặc ghét những sách đó, khúc nhạc đó, phim đó. Tôi nghĩ rằng
đây là một suy nghĩ sai. Trong thực tế, chúng ta thấy sau 1975,
nhiều ca khúc sáng tác trước 1975 ở miền Nam bị cấm lưu hành,
nhưng trong xã hội thì những ca khúc này vẫn sống và sống mạnh,
thậm chí còn lan tràn ra tận ngoài Bắc. Thử vào các quán karaoke
thì biết ngay. Theo tôi, không nên tìm cách pha trộn văn chương
với tuyên truyền, hay biến nghệ thuật thành chính trị được. Ngày
xưa, Mạnh Tử từng nói “quân chi thị thần như thổ giới, tắc thần
thị quân như khấu thù” (Vua mà coi bề tôi như cỏ rác thì bề tôi
coi vua như khấu thù). Bây giờ mình không có vua với thần dân,
nhưng có mấy “ông văn hóa” và người dân, và tôi nghĩ câu nói vẫn
còn tính thời sự của nó.
NVT
nguồn:
http://nguyenvantuan.net/culture/5-culture/64-ban-ve-nhac-sen
