|
Không có tư duy phản biện,
không phải là trí thức!
Tiến sĩ Chu Hảo: "Nhiều trí thức đã không giữ được phẩm
hạnh". |
Cần những phản biện mang tính xây dựng
Được mời tham gia đóng góp về công tác trí thức ngay từ khi Nghị
quyết trong giai đoạn soạn thảo, với tư cách một nhà khoa học, ông
có đánh giá gì về nội dung Nghị quyết này?
Trước khi Nghị quyết ban hành, Thường trực Ban bí thư có triệu tập
một số anh em trí thức thuộc nhiều lĩnh vực đến để tham khảo ý kiến.
Tại đây, đã có nhiều ý kiến tâm huyết, thể hiện rất cao tinh thần
trách nhiệm với đất nước. Đối với cá nhân, tôi cho rằng việc ra đời
Nghị quyết này là một bước tiến khá dài trong quan điểm của Đảng về
công tác trí thức. Nhất là trong tình hình nóng bỏng của kinh tế như
vừa qua, chúng ta vẫn gác lại để tập trung bàn về trí thức chứng tỏ
Đảng rất quan tâm đến vấn đề này. Tuy nhiên, nó chưa phản ánh được
hết những đòi hỏi bức xúc của giới trí thức hiện nay.
Nghị quyết vừa ban hành, là đảng viên, tại sao ông lại có suy nghĩ
như thế? Ông có sợ người ta cho là tư tưởng...?
Chính vì là đảng viên và mạo muội tự nhận mình là trí thức nên tôi
nghĩ mình càng phải có trách nhiệm nói lên ý nghĩ trung thực của
mình và có lẽ Đảng cũng rất cần những ý kiến phản biện trên tinh
thần xây dựng.
Vậy theo ông, những đòi hỏi bức xúc đó là gì?
Trước hết, theo tôi khái niệm về trí thức ở đây còn rất chung chung.
Điều này khiến người ta hiểu trí thức đơn giản chủ yếu chỉ là người
có trình độ học vấn được đo bằng các loại bằng cấp. Thực ra, bằng
cấp chỉ là điều kiện cần chứ chưa đủ.
Cơ chế dân chủ để được độc lập sáng tạo
Những điều kiện nào để được coi là "đủ", thưa ông?
Người được coi (hay tự coi) mình là trí thức, ngoài yêu cầu phải đạt
tới một trình độ tri thức nhất định còn phải là người quan tâm đến
những vấn đề nóng bỏng của đời sống xã hội và phải có chính kiến
trước các vấn đề đó.
Đặc biệt, trí thức phải là người có năng lực phê phán và hướng dẫn
dư luận. Theo tôi hiểu, quan niệm hiện nay về tầng lớp trí thức chưa
phù hợp vì nó bao gồm tất cả những người lao động trí óc ở tất cả
mọi lĩnh vực. Điều quan trọng chúng ta cần có một tầng lớp trí thức
tinh hoa trong một xã hội dân sự lành mạnh.
Nhưng Nghị quyết nhấn mạnh đến tự do tư tưởng tức là khuyến khích
năng lực phản biện...?
Đúng là Nghị quyết nhấn mạnh đến tự do tư tưởng và độc lập sáng tạo.
Nhưng để có độc lập tư duy, tự do sáng tạo và khách quan phê phán
thì phải có một cơ chế dân chủ để đảm bảo cho các quyền đó. Tự do là
khát vọng bẩm sinh của con người, còn dân chủ thì phải được giáo
dục, rèn luyện mới có.
Đúng là để có một đội ngũ trí thức xứng đáng là tầng lớp tinh hoa
của xã hội không phải là điều đơn giản. Vậy theo ông, cần làm gì để
tạo ra một tầng lớp trí thức đó?
Để có một tầng lớp trí thức với đầy đủ các ý nghĩa cần có hai điều
kiện. Thứ nhất là một nền giáo dục quốc dân lành mạnh, tức là phải
tạo ra những con người có tư duy phê phán độc lập và có nhân cách
văn hóa. Tiếc rằng đây là vấn đề đã tồn tại hàng chục năm qua.
Thứ hai, phải có môi trường tinh thần lành mạnh. Môi trường này
chính là cơ chế dân chủ để đảm bảo cho tự do tư tưởng và độc lập
sáng tạo khoa học. Trong Nghị quyết, cũng có xu hướng đề cập đến vấn
đề này nhưng tôi nghĩ có lẽ chưa được như mong muốn của tầng lớp trí
thức nói chung. Vấn đề là tạo điều kiện để tầng lớp trí thức tự hình
thành chứ không thể gò ép bằng những mệnh lệnh hành chính khiên
cưỡng.
|
|
Nhiều người đã không giữ được phẩm hạnh
Sao lại tự hình thành? Tức là theo ông, đến nay chúng ta vẫn chưa có
đội ngũ trí thức?
Những cá nhân thì có nhưng tầng lớp thì chưa. Trong lịch sử, chúng
ta đã có một tầng lớp nhà nho nhưng thực chất, họ còn thiếu một yếu
tố khá cơ bản để tạo nên một tầng lớp trí thức, đó là tự do trong tư
tưởng. Họ hầu hết học với tư tưởng làm quan phục vụ triều đình. Cho
đến những năm đầu thế kỉ XX, có xuất hiện một số trí thức với các
phong trào Duy tân, Đông kinh nghĩa thục... Đặc biệt là giai đoạn
kháng chiến 9 năm, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tập hợp bên mình một đội
ngũ trí thức tinh hoa và đông đảo.
Giáo sư Phạm Song khi trao đổi với chúng tôi đã đưa ra nhận xét rằng
đã là trí thức thì không được hèn. Không nói lên sự thật, không có
khí tiết thì không là trí thức. Anh có đồng ý với nhận định này?
Gần đây, có người nói trí thức của ta tuỳ thời, có người nói cơ hội,
có người nhận xét nặng nề hơn là hèn... Theo tôi, ở một mức độ nào
đó thì đều có. Đó là hậu quả khá dài của những phương thức sinh hoạt
nặng nề nên để bảo trọng, để không bị loại ra khỏi "cuộc chơi",
không còn phương tiện sinh sống thì không ít trí thức phải náu mình.
Trong cái không khí dồn nén thì khó có thể có được một tầng lớp trí
thức có đủ dũng cảm và nhân cách. Tuy nhiên, điều đáng tiếc là trừ
một số ít giữ được phẩm hạnh còn nhiều người tự nhận mình là trí
thức, là sĩ phu cũng không đủ dũng cảm để vượt qua những trở ngại
tinh thần đó. Do vậy hơn lúc nào hết, đây là thời kỳ cần phải xây
dựng một cơ chế dân chủ đảm bảo tự do tư tưởng và độc lập sáng tạo
thì mới có thể xây dựng một tầng lớp trí thức đúng nghĩa với vai trò
tinh hoa của dân tộc.
Nói lúc về hưu không phải là "hội chứng"
Thưa nguyên Thứ trưởng Bộ Khoa học - Công nghệ & Môi trường, ông đã
nói rất hay, rất "thoáng" nhưng xin hỏi thành thực, tại sao khi còn
quyền lực, ông không thực thi những ý tưởng tốt đẹp này?
Trước hết, tôi phải nói với bạn rằng chức thứ trưởng không phải là
một quyền lực gì ghê gớm, nhất là đối với một lĩnh vực có tính đại
sự quốc gia này. Mặt khác khi tham gia quản lý, anh là một công chức
và đương nhiên phải tôn trọng những kỉ luật đã được xác lập. Do đó
nhiều khi phẩm tính trí thức quản lý không được trọn vẹn như những
trí thức không tham gia quản lý.
Thưa, xin được nói thẳng, hình như đang có một "hội chứng" là khi
còn chức, còn quyền thì không làm, không nói nhưng khi về hưu thì
lại hay "lớn tiếng"?
Đơn giản là khi còn tham gia quản lý, họ là con người của guồng máy
đó nên phải tôn trọng kỉ luật guồng máy, chưa kể người trong cuộc
khó có cái nhìn khách quan như người ở ngoài cuộc. Tôi nghĩ không
nên câu nệ quá vào chuyện nói lúc nào mà nên xét xem người đó nói có
đúng, có trúng không. Không nên coi nói lúc về hưu là... "hội
chứng".
Không phải ai cũng đố kị, ghen ghét
Vừa qua, trên Diễn
đàn đã diễn ra một cuộc trao
đổi sôi động và thẳng thắn của một số trí thức trẻ về nguyên nhân họ
rời bỏ quê hương, rời bỏ các cơ quan nhà nước, đặc biệt là nhiều
giảng viên đại học trẻ rời bỏ giảng đường để tìm môi trường khác. Là
giáo sư nhiều năm trên bục giảng, ông nghĩ về hiện tượng này?
Trước hết, cho tôi được đính chính: đừng gọi tôi là PGS, GS gì nữa
vì từ hơn mười năm nay, tôi không còn tham gia giảng dạy sinh viên
rồi. Mà theo tôi, đã không giảng dạy thì không nên gọi là giáo sư và
cũng không nên nhận mình là giáo sư. Tôi là người không tác thành
kiểu "giáo sư cả đời" và "giáo sư cả nước". Giáo sư của trường nào,
của bộ môn nào thì nên để bộ môn đó bầu, trường đó phong.
Còn hiện tượng bỏ công sở và giảng đường để tìm môi trường khác theo
tôi là một tín hiệu lành mạnh. Những trí thức trẻ đã nhìn thấy ở hệ
thống còn nhiều bất cập trong sử dụng, đề bạt... không thỏa mãn chí
tiến thủ của họ nên họ ra đi. Hiện tượng này có thể gây mất ổn định
về tổ chức nhưng lại có tính cảnh báo rất cao. Các nhà quản lý đương
nhiên phải cải thiện tình hình bằng cách đề ra những biện pháp khả
thi để giữ những người có năng lực thực sự.
Trong Diễn đàn của chúng tôi, điều quan ngại nhất mà các giảng viên
trẻ nêu ra là thói "già làng - trưởng bản", bệnh "cây đa - cây đề"
trong trường đại học. Là người khá am hiểu môi trường này, ông có
nhận xét gì?
Tôi thấy bản thân những người làm khoa học trong các trường đại học
không phải ai cũng có tính ghen ghét, đố kị nhưng đôi khi, cái cơ
chế về đề bạt, cất nhắc hiện nay đã tạo ra tình trạng "sống lâu lên
lão làng".
Dùng phong trào để "cứu" nền giáo dục là một sai lầm
Khi GS Nguyễn Thiện Nhân nhận chức Bộ trưởng Giáo dục & Đào tạo, ông
có "cảnh báo" rằng nếu sau 100 ngày “ngồi trên ghế nóng”, ông Nhân
không tìm ra được "điểm huyệt" thì sẽ thất bại. Sau hai năm với một
loạt các đường hướng đổi mới, ông có nghĩ rằng Bộ trưởng Nhân tìm
đúng "điểm huyệt"?
Chưa. Xin thưa với các bạn và cả Phó Thủ tướng, Bộ trưởng là giáo
dục của chúng ta đang có xu hướng đi vào bất cập như đã từng bất
cập.
Nhưng ngành giáo dục đang thành công ở hàng loạt các phong trào...?
Đó có thể lại chính là nguyên nhân của bất cập. Đã là phong trào thì
có lên, có xuống nên các phong trào chỉ thực hiện được những nhiệm
vụ cấp bách và giành được thắng lợi trong từng thời điểm. Dùng phong
trào để chấn chỉnh, để cải cách giáo dục là một sai lầm. Chỉ có một
chiến lược hợp lý mới mang lại thành công lâu dài.
Xin cám ơn ông!
Bùi Hoàng Tám
thực hiện
(Theo Dân Trí)
|
Bài đăng trong mục này là quan điểm riêng của tác giả,
Phù Sa hoàn toàn không có trách nhiệm. |
|
